فصل داغ

عبدالرحمن فتح‌الهی: نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دیروز دوشنبه با حضور نمایندگان ۳۵ کشور عضو این شورا در وین آغاز به‌ کار کرد و تا روز جمعه هم ادامه خواهد یافت. به سیاق سابق، «میخائیل اولیانوف»، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین، در پیامی در صفحه خود در شبکه اجتماعی ایکس از آغاز نشست فصلی شورای حکام آژانس انرژی اتمی خبر داده بود. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این نشست به‌طور غیرعلنی سخنرانی کرد. البته پیش‌تر و طبق اطلاعیه‌ای که در وبگاه آژانس منتشر شده است، موضوعات در دستور کار این نشست شامل بررسی ایمنی هسته‌ای ۲۰۲۵، بررسی امنیت هسته‌ای ۲۰۲۵، راستی‌آزمایی و نظارت در جمهوری اسلامی ایران در پرتو قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل (۲۰۱۵)، انعقاد توافقات پادمانی و پروتکل‌های الحاقی، اجرای توافق پادمانی در جمهوری دموکراتیک کره، اجرای توافق پادمانی منع اشاعه تسلیحات اتمی (ان‌پی‌تی) در جمهوری عربی سوریه، اجرای توافق پادمانی ان‌پی‌تی در جمهوری اسلامی ایران، ایمنی هسته‌ای، امنیت و پادمان‌ها در اوکراین، انتقال مواد هسته‌ای در چارچوب توافق آکوس و پادمان‌های آن در تمام جنبه‌های ان‌پی‌تی، احیای برابری حاکمیتی کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و امور کارکنان خواهد بود.

 روابط ایران و آژانس در مقطعی حساس

در حالی از دیروز ‌نشست فصلی شورای حکام آغاز به کار کرد که روابط ایران و این نهاد بین‌المللی (آژانس) در مقطعی حساس قرار دارد. از یک‌ سو، آژانس فشارهای خود را بر ایران افزایش داده و از سوی دیگر، متغیرهای سیاسی مانند دولت جدید آمریکا و تحولات دیپلماتیک بر آینده این روابط تأثیرگذار خواهند بود. از این‌رو بدیهی است که مسیر آینده بستگی به تصمیمات تهران و جامعه بین‌المللی دارد. هرچند ممکن است در بازه چندماهه تا مهر سال آینده و پیش از پایان انقضای قطع‌نامه ۲۲۳۱ مذاکرات جدی در دستور کار تهران و غربی‌ها باشد، اما اگر مذاکراتی صورت نگیرد، احتمال ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت و تشدید تحریم‌ها وجود دارد. البته به باور طیفی از ناظران و با نگاهی خوشبینانه هنوز فرصت برای تهران باقی است، ولی منوط به آنکه دیپلماسی فعالی در دستور کار قرار بگیرد تا با فراهم‌کردن امکان شروع مذاکرات جدی، به توافقاتی موقت با هدفی برای مدیریت تنش‌ها دست یافت. در این بین، آنچه قطعی به نظر می‌رسد، این است که روابط ایران و آژانس در آینده نزدیک به‌طور مداوم تحت فشار و تنش خواهد بود و هر تصمیم دیپلماتیکی می‌تواند مسیر این روابط را به‌کلی تغییر دهد؛ به‌خصوص که محتوای گفته‌های رافائل گروسی در نشست فصلی شورای حکام و نشست خبری پس از آن، بر حساسیت بالای پرونده ایران صحه می‌گذارد.

گروسی چه گفت؟

پیرو آنچه گفته شد، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مدعی شد که اظهارات ایران درباره مواد، فعالیت‌ها و محل‌های آلوده به مواد هسته‌ای با یافته‌های آژانس مغایرت دارد و ذخایر اورانیوم با خلوص ۶۰‌درصدی ایران به ۲۷۵ کیلوگرم افزایش یافته است. به نوشته ایسنا، دیپلمات ارشد حوزه هسته‌ای در این سخنرانی که رونوشتش در وبگاه آژانس منتشر شده، ادعا کرد: «از زمان گزارش پیشین، ذخایر اورانیوم ایران تا خلوص اورانیوم‌۲۳۵‌ شصت‌درصدی، از ۱۸۲ کیلوگرم در فصل قبلی به ۲۷۵ کیلوگرم افزایش یافته است» و به گفته او، «ایران تنها کشور غیرهسته‌ای است که تا این سطح غنی‌سازی انجام می‌دهد و باعث نگرانی جدی من است».

مدیرکل آژانس ادامه داد: «چهار سال از زمانی می‌گذرد که ایران اجرای تعهدات خود ذیل برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)‌ از‌جمله اجرای پروتکل الحاقی را متوقف کرده و بنابراین، چهار سال از زمانی که آژانس دسترسی تکمیلی در ایران داشته است، می‌گذرد». گروسی ادعا کرد: «ایران می‌گوید تمامی مواد، فعالیت‌ها و محل‌های لازم ذیل توافق پادمانی ان‌پی‌تی را اعلام کرده است، اما این اظهارات با ذرات اورانیوم یافت‌شده با منشأ انسانی از سوی آژانس در محل‌های اعلام‌نشده در ایران مغایرت دارد». لذا رئیس دیدبان هسته‌ای سازمان ملل خواستار آن شد که «آژانس باید محل (محل‌های) فعلی مواد یا تجهیزات آلوده‌ای را که وجود داشته‌اند، بداند».

 نگران مسائل پادمانی باقی‌مانده‌ام

رافائل گروسی در این نشست به مسائل پادمانی هم ورود کرد و مدعی شد: «در توازن مواد اورانیوم مربوط به آزمایش‌های تولید فلز اورانیومی که در آزمایشگاه چندمنظوره «جابر ابن حیان» انجام شده نیز ناهمخوانی وجود دارد که ایران علت آن را بیان نکرده است. ایران که اعلام کرده اجرای این اقدامات را متوقف کرده،‌ هنوز کد اصلاحی ۳.۱ را که تعهدی قانونی برای ایران است، اجرا نمی‌کند». مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با ابراز نگرانی از «مسائل پادمانی باقی‌مانده‌ با ایران که هنوز حل‌وفصل نشده‌اند»، عنوان کرد: «این مسائل ناشی از تعهدات ایران ذیل توافق جامع پادمانی آن است و باید حل شود تا آژانس در موقعیتی قرار بگیرد که بتواند تضمین کند برنامه هسته‌ای ایران منحصرا‌ صلح‌آمیز است». دیپلمات ارشد حوزه هسته‌ای اشاره‌ای هم به بازرسان آژانس کرد و گفت: «عمیقا متأسفم که ایران‌ به‌رغم نشان‌دادن آمادگی خود برای بررسی پذیرفتن تعیین چهار بازرس مجرب دیگر آژانس، آن را نپذیرفت». البته گروسی درباره اجرای بیانیه مشترک مارس ۲۰۲۳ میان ایران و آژانس مدعی شد «هیچ پیشرفت قابل توجهی در اجرای بیانیه مشترک چهارم مارس ۲۰۲۳ انجام نشده است و من از ایران می‌خواهم فورا با تعامل جدی، بیانیه مشترک را اجرا کند».

گزارش جامع را ارائه خواهم کرد

گروسی در بخش مهمی از سخنان خود ارجاعی به ارائه «گزارش جامع» آژانس از پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران داشت و اطلاع داد: «من در پاسخ به درخواست شورای حکام در قطع‌نامه نوامبر ۲۰۲۴ آن، ارزیابی جامع و به‌روزی از وجود مواد هسته‌ای اعلام‌نشده و استفاده از آن در رابطه با مسائل باقی‌مانده برنامه هسته‌ای ایران در گذشته و حال ارائه خواهم کرد». رئیس دید‌بان هسته‌ای درباره تماس‌ها با ایران هم از «ضرورت تعامل در سطوح بالا برای پیشرفت واقعی» گفت و ادامه داد: «سفرم به تهران در نوامبر گذشته و دیدارهایم با رئیس‌جمهور (مسعود پزشکیان) و وزیر امور خارجه (عباس عراقچی) نشان می‌دهد که ممکن است فضایی برای مصالحه سازنده وجود داشته باشد. امیدوارم به‌زودی باز هم با آنها دیدار کرده و گفت‌وگوی مؤثر و نتایج ملموس را دنبال کنم».

 نشست خبری و تکرار برخی ادعاها

رافائل گروسی پس از شرکت در نشست فصلی شورای حکام آژانس، در یک نشست خبری شرکت کرد و به سؤالات خبرنگاران پاسخ داد و در جواب ‌این پرسش که «ایران چه اقدامات حداقلی باید انجام دهد تا برآورد آژانس از همکاری درباره برجام و ان‌پی‌تی به طرز معناداری تغییر کند؟» بیان کرد: «من نمی‌دانم که بتوانیم درباره اقدامات حداقلی صحبت کنیم یا خیر و اصلا بتوانیم حد حداقلی مشخص کنیم». ‌به نظر مدیر‌کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، «با توجه به گزارش‌های منتشر‌شده می‌توان دید که بسیاری از مسائل به یکدیگر مربوط هستند و می‌توان برخی از موارد را مهم‌تر از دیگری دانست. حل همه مسائل در یک اقدام، غیرممکن است، بلکه به اقدامات سازنده و ثابت در همه زمینه‌ها نیاز داریم».

رئیس دید‌بان هسته‌ای سازمان ملل خاطر‌نشان کرد: «مثلا وقتی به مسئله ذرات اورانیوم کشف‌شده در برخی از تأسیسات و مناطق مشخص یا میزان غنی‌سازی اورانیوم از سوی ایران نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که مسائل مختلفی وجود دارد. پس انتظار ما این است که با داشتن رابطه‌ای سازنده، به جواب برسیم. به رابطه‌ای سازنده نیاز داریم که به سوی جلو حرکت کند». دیپلمات ارشد هسته‌ای در نشست خبری با اشاره به سفر خود به ایران در ماه نوامبر تأکید کرد: «دیدارهای من در ماه نوامبر چنین چیزی را تا حدی ایجاد کرد. من همیشه سعی می‌کنم سازنده باشم و سفر من به ایران نشان داد که این کشور خواستار همکاری با آژانس است. اما متأسفانه برخی از شرایط خاص (صدور قطع‌نامه ضد ایرانی) مانع حرکت ما به آن جهت شد». مدیرکل آژانس بین‌الملل انرژی اتمی این را هم گفت که «ما به جواب و همچنین به روابطی سازنده [با ایران] نیاز داریم. صحبت بس است، باید رو به جلو حرکت کنیم و به جواب برسیم».

به تعامل بین آمریکا و ایران نیاز داریم

گروسی در پاسخ به سؤالی درباره اشتیاق خود برای دیدار با «مسعود پزشکیان»، رئیس‌جمهور ایران‌ و خواست برای «تعامل» بین تهران و واشنگتن افزود: «پس از سفر خود به ایران، همواره با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در ارتباط هستم. در صحبت‌هایمان درباره سفر من به ایران صحبت شده، اما همه این موارد، تحت تأثیر رویکرد دولت تازه در آمریکاست». مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره نحوه تعامل و ارتباط با دولت ترامپ هم اظهار کرد: «با دولت جدید آمریکا در ارتباط هستم». او اطلاع داد «بالاترین سطوح سیاسی آمریکا در حال بررسی نحوه تعامل و عملکرد خود درباره برنامه هسته‌ای ایران هستند». گروسی همچنین خبر داد: «به‌‌طور غیررسمی با دولت آمریکا در ارتباط هستم و ایده‌ای برای ایجاد گفت‌وگوهای کلاسیک‌تر داریم که به‌زودی رخ خواهد داد. به تعامل بین آمریکا و ایران نیاز داریم». با توجه به همین نکات بود که آقای مدیرکل اذعان کرد «تعامل بین ایران و آمریکا، چه تعامل رسمی یا غیررسمی یا از طریق خطوط ارتباطی پنهانی و آشکار، جایگزین‌ناپذیر است». به گفته او، «یکی از مهم‌ترین اظهارات ترامپ، خواست او برای رسیدن به نوعی توافق با ایران است و این یک مشخصه است، بنابراین آنها [آمریکایی‌ها] در حال پرسیدن نظر آژانس هستند». گروسی در نشست خبری هم مجددا خبر داد: «در حال کار درباره گزارش جامع هستیم و زمان در حال گذر است. فعالیت هسته‌ای و ذخایر اورانیوم ۶۰ درصدی ایران به‌سرعت در حال گسترش است. به تعامل نیاز داریم»، بنابراین دیپلمات ارشد حوزه هسته‌ای مدعی آن بود که «ایران همچنان در حال گسترش و توسعه برنامه هسته‌ای خود است». به‌ همین ‌دلیل گروسی نتیجه گرفت «نیازمند تعامل و اقدام عملی هستیم و آژانس برای این تعامل آماده است؛ همه طرفین این را می‌دانند».

 برنامه هسته‌ای ایران صلح‌آمیز است

مدیرکل آژانس بین‌الملل انرژی اتمی در فراز مهمی از نشست خبری خود با اهالی رسانه و در پاسخ به سؤالی ادعایی درباره «همکاری‌نکردن ایران با آژانس» و «دو برابر شدن ذخایر اورانیوم ایران» و احتمال اتخاذ اقدامی از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد و آژانس بین‌الملل انرژی اتمی افزود: «آژانس، تنها دید‌‌بان هسته‌ای حاضر در ایران است. ما حاضر به ایفای نقش در روند دیپلماتیک با اروپا یا بدون اروپا، با آمریکا یا بدون آمریکا هستیم. بدون آژانس، هیچ اقدامی ممکن نخواهد بود». گروسی ادامه داد: «همواره نظر کارشناسی خود را بیان کرده‌ایم. برنامه هسته‌ای ایران صلح‌آمیز است. یک‌سری نگرانی‌ها درباره احتمال غیرصلح‌آمیز بودن آن شکل گرفته و ما همواره با گزارش‌های خود به‌ دنبال شفاف‌سازی این نگرانی‌ها هستیم». در پایان، او دوباره روی نیاز به «ارائه گزارش جامع از ابعاد پرونده هسته‌ای ایران» مانور داد و یادآورد شد: «با توجه به تنش‌های جهانی، نیاز داریم روند مسئله هسته‌ای ایران‌ مسیر درستی را طی کند».

آینده روابط ایران و آژانس و 3 سناریوی محتمل

با توجه به آنچه گروسی درباره پرونده هسته‌ای ایران گفت، سه سناریوی اصلی برای آینده روابط دو طرف (ایران و آژانس) متصور است. در سناریوی اول که «ادامه تنش و ارجاع پرونده به شورای امنیت» است، باید اذعان کرد «اگر ایران و آژانس نتوانند مسائل پادمانی را حل‌وفصل کنند و تنش‌ها ادامه یابد، ممکن است شورای حکام پرونده ایران را به شورای امنیت ارجاع دهد. این مسئله می‌تواند منجر به اعمال تحریم‌های جدید شود». امکان تحقق این سناریو با توجه به رویکرد تقابلی دولت دوم دونالد ترامپ و همچنین شکاف جاری بین اروپا و ایران چندان دور از ذهن نیست، تا جایی که محتمل‌ترین سناریو در برابر دیگر احتمالات است. هرچند به باور برخی از کارشناسان، تنش کنونی بین ایالات متحده و اروپا بر سر جنگ اوکراین می‌تواند یک فضای تنفس را برای تهران به وجود آورد، ولی ذیل سناریوی یادشده و با توجه به اشاره چند‌باره گروسی برای ارائه گزارش جامع در قبال پرونده هسته‌ای به اعضای شورای حکام، محتمل خواهد بود که تروئیکای اروپایی عضو برجام، گام‌های لازم برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه و بازگشت قطع‌نامه‌های شورای امنیت را بردارند، به‌ویژه آنکه دولت دوم ترامپ هم سیاست سخت‌گیرانه‌ فعلی خود را در قبال ایران ادامه دهد.

در سناریوی دوم که به «توافق موقت و با هدف کاهش تنش‌ها و مدیریت بحران فعلی» اشاره دارد، این گزاره مطرح است که درصورتی‌که ایران و آژانس بتوانند بر سر برخی مسائل به توافق موقت برسند (مثلا کاهش سطح غنی‌سازی در ازای برخی امتیازات محدود)، ممکن است از تصاعد بحران جلوگیری شود. این سناریو بیشتر در صورتی محتمل است که آمریکا و اروپا به این نتیجه برسند که مسیر دیپلماتیک را ترجیح دهند. در سناریوی آخر که بر «حفظ وضعیت فعلی با افزایش فشارهای کنترل‌شده» تأکید دارد، ‌روابط ایران و آژانس در یک وضعیت بی‌ثبات باقی می‌ماند؛ تنش‌ها افزایش می‌یابد اما نه تا حدی که به بحران تبدیل شود و در‌عین‌حال آژانس همچنان گزارش‌های انتقادی منتشر می‌کند، اما ایران نیز سیاست‌های خود را تغییر نمی‌دهد. این وضعیت ممکن است با نقش‌آفرینی دولت آمریکا، اسرائیل و نیز اتخاذ تصمیمات اروپا تحت‌الشعاع قرار گیرد.