برنامه‌های توسعه‌ای دیپلماسی علمی در آفریقای جنوبی

علی طهایی-عضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی:  یکی از بهترین تصمیماتی که در سال 1994 از سوی آفریقای جنوبی تازه‌دموکراتیک گرفته شد، ایجاد یک بخش اختصاص‌یافته به علم، فناوری، هنر و فرهنگ بود. همان‌طور که این دموکراسی به بلوغ رسید، یک تصمیم روشنگرانه‌تر درباره ایجاد یک بخش کاملا پیشرفته علم و فناوری اتخاذ شد. سیستم فناوری علمی و نوآوری آفریقای جنوبی در بیش از 30 سال دموکراسی در کنار چالش‌های بسیار و تلاش‌های مضاعف پیشرفتی پذیرفتنی داشته است.

در یک گزارش بین‌المللی در اواخر دهه 90 میلادی، نشان داده شد که در‌حالی‌که آفریقای جنوبی دارای قابلیت‌های علمی و فناوری درخور‌ توجهی است، اما دولت دموکراتیک جدید، سیستمی را به ارث برده که مقاومت درخور ‌توجهی در برابر تغییر داشت و سیستمی بود که تحت محدودیت‌های اقتصادی درخور توجهی عمل می‌کرد. این گزارش توصیه‌های مفیدی را به دولت دموکراتیک جدید ارائه داد‌ که نشان می‌داد برای توسعه یک سیستم علم و فناوری، به طور هم‌زمان ظهور یک بخش تجاری رقابتی بین‌المللی و فراهم‌کردن زیرساخت‌های پیشرفته مورد نیاز است. این گزارش استدلال کرد که پرداختن به مسئله نابرابری‌ها باید یک تمرکز کلیدی دولت باشد‌ و تمرکز مجدد بنیادی بر فعالیت‌های علم و فناوری موجود به‌ عنوان اولویت در نظر گرفته شود. پس از آن، نظرات استادانی که در جلسات اولیه کمیته‌ای در مجلس شورای ملی ارائه کردند، به نوعی مورد تأیید قرار گرفت. در این یادداشت چند نمونه از فعالیت‌ها و موفقیت‌های دیپلماسی علمی که از طرف وزارت علوم و فناوری آفریقای جنوبی انجام شده است، معرفی می‌شوند:

- حمایت آفریقای جنوبی از برنامه‌های علم و فناوری اتحادیه آفریقا

- حمایت آفریقای جنوبی از علم برای برنامه توسعه پایدار

- رهبری آفریقای جنوبی در گروه نظارت بر زمین

- مشارکت استراتژیک علم و فناوری آفریقای‌ جنوبی با اتحادیه اروپا.

علاوه بر ارائه رهبری سیاسی، آفریقای جنوبی به سرمایه‌گذاری اساسی خود برای حمایت از اجرای طرح‌های علم و فناوری شاخص، برای مشارکت جدید برای توسعه آفریقا، ادامه می‌دهد. از طریق مشارکت استراتژیک وزارت علوم و فناوری با فنلاند، منابع برای حمایت از شبکه علوم زیستی آفریقای جنوبی استفاده شد. در ‌حال‌ حاضر آفریقای جنوبی پیشرفت شبکه آفریقایی برای نوآوری داروها و تشخیص بیماری‌ها را در اولویت قرار داده است. همچنین آفریقای جنوبی کمک درخور توجهی به پیشرفت در علم و فناوری آفریقا کرده و خود را به آن متعهد می‌داند. آفریقای جنوبی در سال 2002 میزبان اجلاس جهانی توسعه پایدار در ژوهانسبورگ بود و وزارت علوم و فناوری با مشارکت شورای بین‌المللی علوم، مسئول برنامه‌های بزرگی از رویدادهای جانبی مرتبط با علم و فناوری این اجلاس بود. نقش برجسته‌ مذاکره‌کنندگان آفریقای‌ جنوبی در برنامه ژوهانسبورگ، حصول اطمینان از این موضوع بود که به‌وضوح نقش اساسی علم و فناوری را به ‌عنوان ابزاری برای توسعه پایدار به رسمیت می‌شناسد.

این امر نیاز کشورهای توسعه‌یافته به حمایت از تقویت ظرفیت تولید دانش و نوآوری کشورهای در حال توسعه را برجسته می‌کند. پس از اجلاس، سران آفریقای جنوبی به طور مداوم از دستور کار علم جهانی برای توسعه پایدار دفاع کردند. به‌ عنوان مثال در انجمن‌های سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، نقش بسیار فعالی دارند. این تعاملات دیپلماتیک همگی نقشی در حصول اطمینان از اینکه علم برای توسعه پایدار از اولویت در مجامع جهانی برخوردار است، ایفا کرده. حمایت از برنامه‌های آفریقایی و حمایت از علم برای اهداف توسعه، از اجزای اصلی یکی از مهم‌ترین مشارکت‌های علمی و فناوری بین‌المللی آفریقای جنوبی با اتحادیه اروپا هستند. فراتر از مشارکت بسیار موفق محققان آفریقای جنوبی در برنامه‌های علمی اتحادیه اروپا برای تحقیق و توسعه فناوری، یک اتحاد استراتژیک چند‌وجهی در طول سال‌ها از زمان انعقاد موافقت‌نامه همکاری علمی و فناوری اتحادیه اروپا و آفریقای جنوبی ایجاد شده است.

آفریقای جنوبی از نظر تعداد مشارکت در برنامه اتحادیه اروپا، در مقایسه با کشورهای خارج از اروپا، فقط پس از ایالات متحده، روسیه، چین و هند، در رتبه پنجم قرار دارد. این همکاری شامل رهبری آفریقای جنوبی در علم، جامعه اطلاعاتی و مشارکت فضایی در استراتژی مشترک قاره آفریقا و اتحادیه اروپاست. یک نوآوری منحصربه‌فرد نیز برای برنامه حمایت از مبارزه با کاهش فقر در آفریقای جنوبی، از طرف اتحادیه اروپا تأمین و اجرا می‌شود. روابط آفریقای جنوبی با اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که چگونه دیپلماسی علمی مشارکت‌های بین‌المللی را فراتر از همکاری سنتی در تحقیقات علمی تقویت می‌کند. سرمایه‌گذاری‌های علمی بزرگ اغلب با هدف به حداکثر رساندن مزیت‌های جغرافیایی نسبی کشور و قاره انجام می‌گیرد. شرایط رصد ایدئال و هزینه‌های ساخت‌وساز پایین و وجود زیرساخت نسبتا ارزان، آفریقا را به مکانی ایدئال برای زیرساخت‌های رصد نجوم جهانی در مقیاس بزرگ تبدیل کرده است و بدیهی است که مزیت‌های نسبی واضحی از آن حاصل می‌شود.

برای استفاده از این مزایا، آفریقای جنوبی، با مشارکت چندین کشور آفریقایی دیگر، میزبانی برنامه مشترکی تحت عنوان Square Kilometer Array) SKA) را پذیرفته است. این برنامه با توسعه سرمایه انسانی پشتیبانی شده و به افزایش علاقه‌مندی به علم، فناوری و مهندسی در سراسر آفریقا کمک زیادی کرده است. مبحث نجوم به دلیل هیجان و جذابیتی که در نسل جوان ایجاد می‌کند، وسیله‌ای ایدئال برای درک عمومی و برنامه‌های آموزش علم است و در نتیجه گروه جدید درخور ‌توجهی از دانشمندان، مهندسان، تکنسین‌ها و دیگر کارکنان را به آفریقا روانه کرده است. علاوه‌بر‌این، همکاری با شرکت‌های چندملیتی مرتبط با مهندسی فناوری اطلاعات، ارتباطات مورد نیاز برای نجوم با تخصص آفریقایی را بهبود بخشیده است. سران کشورها و دولت‌های اتحادیه آفریقا به‌شدت از پیشنهاد آفریقای جنوبی درباره این برنامه حمایت کرده‌اند.

در نشست سال 2012 اتحادیه آفریقا که رهبران بیش از 50 کشور آفریقایی حضور داشتند، این برنامه و به طور کلی نجوم در دستور کار قرار گرفت. این دستاورد کوچکی برای تلاش‌های دیپلماسی علمی آفریقای جنوبی و شرکای آن نبود؛ برای داشتن رشته‌ و تخصصی که به طور سنتی به ‌عنوان یک حوزه تحقیقاتی نخبگان تحت دانش کشورهای توسعه‌یافته در نظر گرفته می‌شود، اکنون در بالاترین سطح به‌ عنوان یک ابتکار شاخص برای آفریقایی‌ها شناخته می‌شود. همچنین ظرفیت‌سازی علمی، یکپارچگی منطقه‌ای و توسعه اقتصادی را برای آفریقای جنوبی به ارمغان آورده است. با توجه به توضیحات ذکرشده و همچنین جمع‌بندی موضوع، دستور کار دیپلماسی موفق علمی آفریقای‌ جنوبی شامل سه زمینه ذیل است:

الف- تلاش‌های دیپلماتیک برای ارتقای همکاری‌های علمی بین‌المللی

ب- همکاری علمی بین‌المللی برای رسیدگی به اهداف توسعه سیاسی و اقتصادی مرتبط با سیاست خارجی

ج- محتوای علمی موضوعات روابط بین‌الملل و تلاش دیپلماتیک مورد نیاز برای بهبود آنها.

به طور کلی بزرگ‌ترین چالش برای تعاملات دیپلماسی علمی آینده برای کشورها، داشتن برنامه‌ای است که به اندازه کافی متمرکز باشد تا سرمایه‌گذاری بهینه منابع را تضمین کند، اما به اندازه کافی انعطاف‌پذیر باشد تا بتواند به تغییرات پویای روابط بین‌الملل پاسخ دهد. ممکن است این برنامه صرفا از طریق علم هدایت نشود، ولی قطعا نیازمند یک پاسخ مبتنی بر علم است.