از نگاه دیگران
ظریف دشمن محترم
محمد‌جواد ظریف امروز دیگر یک نام نیست، دنیای دیپلماسی او را به‌خوبی می‌شناسد و توافقی را که توانست به آن دست یابد، بسیاری تحسین‌برانگیز می‌دانند. چهره‌های سیاسی زیادی نیز هستند که برایش احترام قائل‌اند و این محیط در دایره جغرافیای ایران نیست. اتفاقا در حالی که برخی در کشور او را به بهانه‌های مختلف سیاسی زیر ضرب انتقاد داشتند، ناظران بیرونی به نظاره نشسته بودند که چگونه با او رفتار می‌شود. در این پرونده از کسان زیادی از طیف همکاران و همراهانش تا آنها که منتقد یا موافق برجام بودند، خواستیم نظرشان را درباره محمد‌جواد ظریف بنویسند.
علیرضا مستوفی: محمد‌جواد ظریف امروز دیگر یک نام نیست، دنیای دیپلماسی او را به‌خوبی می‌شناسد و توافقی را که توانست به آن دست یابد، بسیاری تحسین‌برانگیز می‌دانند. چهره‌های سیاسی زیادی نیز هستند که برایش احترام قائل‌اند و این محیط در دایره جغرافیای ایران نیست. اتفاقا در حالی که برخی در کشور او را به بهانه‌های مختلف سیاسی زیر ضرب انتقاد داشتند، ناظران بیرونی به نظاره نشسته بودند که چگونه با او رفتار می‌شود. در این پرونده از کسان زیادی از طیف همکاران و همراهانش تا آنها که منتقد یا موافق برجام بودند، خواستیم نظرشان را درباره محمد‌جواد ظریف بنویسند. تقریبا کمتر‌کسی پذیرفت و فرصتی شد تا سراغ چهره‌های برون‌مرزی برویم؛ چه ایرانیان صاحب‌فکری که در کشورهای دیگر مشغول تجربه‌اندوزی هستند و چه کسانی که از ملیت‌ها و فرهنگ‌های دیگر، سابقه همکاری یا آشنایی با جواد ظریف را داشتند. سؤالاتی مشترک را با پنج شخص فعال در حوزه روابط بین‌الملل و علوم سیاسی در میان گذاشتیم که سؤالات به این شرح است: ۱- جواد ظریف از سوی کیسینجر به‌عنوان یک دشمن محترم خوانده شده؛ به نظر شما دلیل این توصیف چه بوده است؟ ۲- پس از خروج آمریکا از برجام، چرا E3 به جواد ظریف کمک نکرد تا برجام را پایدار نگه دارد؟ که اگر این اقدام انجام می‌شد، احتمالا جواد ظریف پایانی متفاوت داشت. ۳- به نظر شما جواد ظریف به‌عنوان مسئول پرونده هسته‌ای ایران، قبل از توافق هسته‌ای باید چه می‌کرد تا برجام پایدار بماند؟ ظریف چه تضمینی می‌توانست از آمریکا بگیرد تا خروج آمریکا از توافق هسته‌ای را با مشکل مواجه کند؟ ۴- فکر می‌کنید جواد ظریف ظرفیت انتخاب‌شدن به‌عنوان دبیرکل سازمان ملل را داشت؟ ۵- جواد ظریف را به‌عنوان وزیر خارجه و رئیس تیم مذاکره‌‌کننده هسته‌ای ایران چگونه ارزیابی می‌کنید؟ از یک تا ۱۰ چه امتیازی به او می‌دهید؟ ۶- از دکتر ظریف خاطره خاصی دارید که بخواهید آن را با ما در میان بگذارید؟ این سؤالات را با «باربارا اسلاوین»، «آنتون خلوپکوف»، «ریچارد دالتون»، «تریتا پارسی» و «عدنان طباطبایی» در میان گذاشتیم.
* ظریف در ایران، نظیر کیسینجر در آمریکا بود
آنتون خلوپکوف، مؤسس و مدیر مرکز مطالعات انرژی و امنیت CENESS است؛ یکی از اندیشکده‌های اصلی روسیه با تمرکز بر عدم اشاعه، کنترل تسلیحات و مسائل انرژی هسته‌ای که در سال 2009 تأسیس شد. او سردبیر مجله Nuclear Club وابسته به CENESS نیز هست.
1- جواد ظریف، دیپلمات فوق‌العاده‌ای بود و نقش بسزایی در برجام داشت. من بشخصه معتقدم ظریف در سیاست خارجی ایران مانند کیسینجر در آمریکا بسیار مؤثر بود؛ کسی‌که باعث ارتباط هر‌چه بیشتر غرب با ایران شد.
2- کاش کسی بود که می‌توانست آمریکا را کنترل کند، اما هیچ‌کس مقصر خروج از برجام نیست جز دولت آمریکا. ترامپ اشتباه بسیار بزرگی مرتکب شد و به نظر من نباید دنبال مقصر در بین سایر طرف‌های درگیر در مذاکرات گشت.
3- برجام نتیجه یک اجماع بود، ولی آمریکا از معاهدات مهمی که به تصویب سنا هم رسیده بود، نظیر معاهده موشک‌های بالستیک و تغییرات آب‌وهوایی نیز خارج شد. در نتیجه امروز هم هیچ تضمین صددرصدی وجود ندارد، فقط باید شرایط خروج را به‌گونه‌ای تنظیم کرد که سخت، پیچیده و دردآور باشد. هیچ ضمانتی برای عدم خروج، امکان‌پذیر نیست. باید گفت پایداری برجام نه‌تنها به نفع ایران، بلکه به نفع همه طرف‌های درگیر از‌جمله روسیه است.
۴- جواد ظریف شخصیتی فوق‌العاده، دیپلماتی برجسته و با تجربیات بسیار خوبی است؛ اما شرایط سیاسی این امر را بسیار دشوار و ناممکن کرده است و غربی‌ها به‌شدت با آن مخالفت خواهند کرد. نه اینکه جواد ظریف را قبول ندارند، بلکه به این دلیل که صرفا او یک ایرانی است. به یاد بیاوریم که در سال‌های ۱۹۷۸ و ۱۹۷۹ مهندس اکبر اعتماد که از وی به‌عنوان پدر انرژی هسته‌ای ایران یاد می‌شود، به‌عنوان کاندیدای پست دبیر‌کلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مطرح شد که پس از انقلاب و تغییرات پیش‌آمده محقق نشد.
5- امتیازدادن به چنین کسی برای من کار آسانی نیست. ظریف و معاونش سیدعباس عراقچی، در مقایسه با همتایان خود نقش بسیار مؤثر و مهم‌تری ایفا کردند.
6- ظریف انسانی با فکر باز بود و من بشخصه به این خاطر وی را دوست دارم. علاوه بر موضوع مذاکرات، اهل گفت‌و‌گو و تعامل با محققان و اندیشمندان هم بود که در مقایسه با همتایانش مثل سرگئی لاوروف و جان کری، بسیار برجسته بود. برای مثال، در ژانویه ۲۰۱۴ با تعدادی از محققان در روسیه دیدار کرد و من هم در آن نشست حضور داشتم. علاوه بر بحث هسته‌ای، درباره چگونگی بازسازی و نوسازی رآکتور آب سنگین اراک هم صحبت کردیم و پس از آن هم همیشه در دسترس و علاقه‌مند به بحث و تبادل نظر بود.
* ظریف فرصت بی‌سابقه‌ای برای دیپلماسی بود
باربارا اسلاوین (متولد 1951) روزنامه‌نگار و کارشناس سیاست خارجی آمریکایی است. او خبرنگار المانیتور در واشنگتن و سرپرست ابتکار آینده ایران در مرکز آسیای جنوبی شورای آتلانتیک است. او جزء تحلیلگرانی بود که در مدت مذاکرات هسته‌ای، اغلب در وین حضور داشت و مباحث را از نزدیک دنبال می‌کرد.
1- حتی کسانی که ظریف را دوست ندارند نیز به توانایی‌های او اذعان دارند. او مطمئنا بیش از هر مقام ایرانی دیگری که ملاقات کرده‌ام، به استثنای سید‌محمد خاتمی، برای بهبود وضعیت بین‌المللی ایران تلاش کرد. متأسفانه او در ایران مورد حسادت قرار گرفت و دستاوردهای او هم از سوی برخی اشخاص در ایران و هم از سوی دولت ترامپ تضعیف شد.
2- متأسفانه تحریم‌های ثانویه آمریکا بسیار قدرتمند بودند. حتی در حالی که دولت‌های اروپایی تلاش زیادی برای حفظ روابط اقتصادی با ایران داشتند، شرکت‌های اروپایی به‌سادگی جرئت نکردند بازارهای بسیار مهم خود در ایالات متحده را به خطر بیندازند.
من مطمئن نیستم که او در آن زمان چه کار بیشتری می‌توانست انجام دهد.
3- صادقانه بگویم، این یک شکست در بین همه تنظیم‌کنندگان برجام بود که تدابیری را در برابر نقض توافق از سوی ایران و نه ایالات متحده ایجاد کردند. چه کسی می‌توانست مردی مانند ترامپ را پیش‌بینی کند؟ مطمئنا بسیاری از آمریکایی‌ها نمی‌دانند و هنوز هم نمی‌توانند بفهمند که چگونه چنین شخص بدنامی، رئیس‌جمهور قدرتمندترین کشور روی زمین شد.
4- نه، با توجه به مسائل جنجالی‌ای که درباره ایران در بسیاری از نقاط جهان وجود دارد، فکر نمی‌کنم.
5- من نمی‌توانم او را با دادن امتیاز ارزیابی کنم؛ اما ظریف فرصت بی‌سابقه‌ای برای دیپلماسی بود و کل تیم او بسیار حرفه‌ای بودند.
6- اولین بار 25 سال پیش، زمانی که معاون وزیر امور خارجه بود، با او ملاقات کردم و بارها در زمانی که سفیر ایران در سازمان ملل بود و بعدها به‌عنوان وزیر امور خارجه به نیویورک آمد، با او ملاقات کردم. من همیشه او را روراست می‌دانستم؛ حتی با وجود اینکه به‌طور آشکار، دیدگاه‌های ایران را جلو می‌برد. بنابراین من خاطرات زیادی دارم، ولی به خاطر او اجازه دهید این سؤال را جواب ندهم؛ تمجید یک آمریکایی، احتمالا آخرین چیزی است که او نیاز دارد یا می‌خواهد!
* ظریف فداکار و مؤثر بود
سرریچارد جان دالتون (متولد 1948) سفیر پیشین بریتانیا در ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶ و همچنین سفیر در لیبی بوده است. او از سال 1993 تا 1997، در اورشلیم سرکنسول بود و عملا در سال‌های اولیه روند صلح خاورمیانه به‌عنوان سفیر در تشکیلات خودگردان فلسطین انتخاب شد. او سال 2006 بازنشسته شد.
1- من دیگر به کیسینجر گوش نمی‌دهم، تاریخ‌مصرف او گذشته است. من این نکته را نشنیده‌ام و نمی‌دانم منظورش چه بوده است. آقای ظریف را خدمتگزاری فداکار، مؤثر، فکور و کاربلد در بالاترین سطح برای ایران می‌دانم.
2- اروپایی‌ها می‌گویند آنچه را که می‌توانستند انجام دادند؛ تحریم‌های خود را لغو کردند، تجارت و سرمایه‌گذاری را ترویج کردند و به‌شدت با کاری که ترامپ انجام داد، مخالفت کردند. بااین‌حال، آنها هیچ قدرتی برای تغییر سیاست ایالات متحده ندارند؛ هرچند ویرانگر سیاست خود باشد. آنها قادر به وادارکردن شرکت‌ها به تجارت با ایران در شرایط تحریم‌های
ثانویه ایالات متحده نبودند.
آنها جایی با شکست مواجه شدند که از بانک‌های دولتی برای شکستن تحریم بهره نبردند، همچنین نسبت به وضع قوانین و مقررات کافی در جهت حفظ قدرت مالی خود برای مقاومت و نافرمانی در برابر آمریکا همت نگماردند.
3- هیچ ضمانتی وجود نداشت تا به واسطه آن، جلوی خروج آمریکا
گرفته شود.
4- او دارای ویژگی‌های شخصی منحصر‌به‌فردی است؛ اما با توجه به جایگاه ضعیف ایران در میان اعضای کلیدی، هرگز توسط تعداد کافی از اعضای شورای امنیت حمایت نمی‌شود. 5- ... 6- ...
* مقام آمریکایی که فقط برای ملاقات
با ظریف دنبال سفر به وین بود
تریتا پارسی (زاده ۱۹۷۴ اهواز) نویسنده و تحلیلگر سیاسی ایرانی-سوئدی است که بنیان‌گذار و نایب‌رئیس اجرائی مؤسسه کوئنسی برای کشورداری مسئولانه است. او پیش‌تر رئیس و بنیان‌گذار شورای ملی ایرانیان آمریکا (نایاک) بوده است. پارسی، دانشیار وابسته به دانشگاه جورج تاون است. او در نمایندگی دائم سوئد در سازمان ملل متحد و کمیته سوم مجمع عمومی سازمان ملل نیز کار کرده است.
1- اکثر دولتمردان آمریکایی این را فهمیده‌اند که جواد ظریف یک دیپلمات قدرتمند و در سطح جهانی است. آمریکایی‌ها با کسی روبه‌رو بودند که جسارت نداشتند او را دست‌کم بگیرند؛ نه‌تنها به دلیل مهارت‌های دیپلماتیک او، بلکه به دلیل شیوه استادانه‌اش در برقراری ارتباط با مخاطبان غربی. این مهارتی است که تعداد کمی از دیپلمات‌های ایرانی در چند دهه گذشته از آن برخوردار بوده‌اند.
2- ترامپ با خروج از برجام قصد تنبیه ایران را داشت. او با آشکار‌کردن ضعف و ناتوانی اروپا در اقدام مستقل از آمریکا، اروپا را تحقیر کرد.
3-مهم‌ترین کاری که می‌شد انجام داد، در حیطه اختیارات ظریف نبود. برای مثال، رفع تحریم‌های اولیه آمریکا و دسترسی شرکت‌های آمریکایی به بازار ایران. اگر این کار انجام می‌شد، گروه قدرتمندی که متمایل به جمهوری‌خواهان در ایالات متحده هستند، به حفاظت از برجام کمک می‌کردند. اما من هرگز این تصور را نداشتم که ایران از ایده ورود شرکت‌های آمریکایی به بازارش استقبال کند و همین‌طور اوباما هم حاضر نبود تا این حد
در رفع تحریم‌ها پیش برود.
4- ظریف یک دیپلمات در سطح جهانی است، ولی در این موضوع، بحث ظرفیت ظریف نیست، موضوع مهم به جایگاه ایران در سازمان ملل مربوط می‌شود.
5- من در موقعیتی نیستم که به او امتیاز بدهم، زیرا عضو هیچ تیم مذاکره‌کننده‌ای نبوده‌ام؛ اما می‌توانم به شما بگویم طرف آمریکایی احترام زیادی برای مهارت و زیرکی ظریف قائل بود. بدون نام‌بردن از شخص خاصی، یک مقام رسمی ایالات متحده به فکر سفر به وین بود آن زمانی که نتیجه (ایدئال) مشخص نشده بود؛ اما نه برای اینکه به حضور او نیاز بود، بلکه دلیل سفر او این بود که می‌خواست فرصتی برای ملاقات با ظریف
به دست آورد. 6- ...
* مقام آمریکایی که فقط برای ملاقات
با ظریف دنبال سفر به وین بود
تریتا پارسی (زاده ۱۹۷۴ اهواز) نویسنده و تحلیلگر سیاسی ایرانی-سوئدی است که بنیان‌گذار و نایب‌رئیس اجرائی مؤسسه کوئنسی برای کشورداری مسئولانه است. او پیش‌تر رئیس و بنیان‌گذار شورای ملی ایرانیان آمریکا (نایاک) بوده است. پارسی، دانشیار وابسته به دانشگاه جورج تاون است. او در نمایندگی دائم سوئد در سازمان ملل متحد و کمیته سوم مجمع عمومی سازمان ملل نیز کار کرده است.
1- اکثر دولتمردان آمریکایی این را فهمیده‌اند که جواد ظریف یک دیپلمات قدرتمند و در سطح جهانی است. آمریکایی‌ها با کسی روبه‌رو بودند که جسارت نداشتند او را دست‌کم بگیرند؛ نه‌تنها به دلیل مهارت‌های دیپلماتیک او، بلکه به دلیل شیوه استادانه‌اش در برقراری ارتباط با مخاطبان غربی. این مهارتی است که تعداد کمی از دیپلمات‌های ایرانی در چند دهه گذشته از آن برخوردار بوده‌اند.
2- ترامپ با خروج از برجام قصد تنبیه ایران را داشت. او با آشکار‌کردن ضعف و ناتوانی اروپا در اقدام مستقل از آمریکا، اروپا را تحقیر کرد.
3-مهم‌ترین کاری که می‌شد انجام داد، در حیطه اختیارات ظریف نبود. برای مثال، رفع تحریم‌های اولیه آمریکا و دسترسی شرکت‌های آمریکایی به بازار ایران. اگر این کار انجام می‌شد، گروه قدرتمندی که متمایل به جمهوری‌خواهان در ایالات متحده هستند، به حفاظت از برجام کمک می‌کردند. اما من هرگز این تصور را نداشتم که ایران از ایده ورود شرکت‌های آمریکایی به بازارش استقبال کند و همین‌طور اوباما هم حاضر نبود تا این حد
در رفع تحریم‌ها پیش برود.
4- ظریف یک دیپلمات در سطح جهانی است، ولی در این موضوع، بحث ظرفیت ظریف نیست، موضوع مهم به جایگاه ایران در سازمان ملل مربوط می‌شود.
5- من در موقعیتی نیستم که به او امتیاز بدهم، زیرا عضو هیچ تیم مذاکره‌کننده‌ای نبوده‌ام؛ اما می‌توانم به شما بگویم طرف آمریکایی احترام زیادی برای مهارت و زیرکی ظریف قائل بود. بدون نام‌بردن از شخص خاصی، یک مقام رسمی ایالات متحده به فکر سفر به وین بود آن زمانی که نتیجه (ایدئال) مشخص نشده بود؛ اما نه برای اینکه به حضور او نیاز بود، بلکه دلیل سفر او این بود که می‌خواست فرصتی برای ملاقات با ظریف
به دست آورد. 6- ...
* نگاه ظریف فراجناحی بود،
اما برجام جناحی شد
عدنان طباطبایی، فرزند مرحوم صادق طباطبایی سخنگوی دولت موقت ایران است. او متولد ۱۳۵۷، فارغ‌التحصیل حقوق و اقتصاد سیاسی و مدرس دانشگاه دوسلدورف آلمان است. عدنان طباطبایی یکی از ایرانیان جوان فعالی است که در سخنرانی‌های زیادی تلاش کرده تا کسان زیادی را با ایران آشنا کند؛ از‌جمله درباره برجام و پسابرجام.
1- آقای کیسینجر طبیعتا باید یک دیپلمات جمهوری اسلامی ایران را دشمن خود فرض کند، ولی چون ایشان کنش سیاسی و سیاست‌ورزی آقای ظریف را می‌دیدند که چطور در صحنه بین‌المللی قاطعانه از مواضع و منافع ایران دفاع می‌کند، این کنش سیاسی را شایان احترام می‌دانست و احترام به آقای ظریف را واجب.
این مسئله در مقاله‌ای هم دیده می‌شود که ژنرال مک کریست درباره نیروی قدس و حاج قاسم سلیمانی نوشته بود؛ پیداست این ژنرال آمریکایی حاج قاسم سلیمانی را دشمن خود می‌داند، ولی به ایشان احترام خاصی می‌گذارد.
من احساس می‌کنم در سیاست وقتی آدم دشمنی را ببیند که با تمام وجود از کشورش دفاع می‌کند، آن فرد همچنان دشمن می‌ماند، ولی می‌توان او را درخور احترام دانست.
2- برداشت من همیشه این بوده است که دولت‌های اروپایی بعد از خروج آمریکا از برجام، تمایل داشتند راهی برای جبران خروج آن کشور از توافق پیدا کنند تا بتوانند ایران را در برجام نگه دارند و کاری کنند که ایران از باقی‌ماندن در برجام بهره ببرد. بااین‌حال باید گفت اصل کار شرکت‌های اروپایی بودند که به معنای واقعی کلمه، خصوصی هستند؛ در واقع هیچ دولت اروپایی نمی‌توانست شرکت‌های بزرگش را به رابطه تجاری با ایران مجبور یا به اندازه کافی آنها را به این کار تشویق کند.
3- چیزی که می‌توان بعد از تجربه خروج ترامپ از برجام گفت، این است که تا وقتی منافع اقتصادی آمریکا تا حدی با برجام و ارتباط ایران و آمریکا گره نخورد، نباید بعید دانست که دولت آمریکا یا هر دولت دیگری بخواهد از چنین توافقی خارج شود؛ به این دلیل که اگر مثلا شرکت بویینگ تعداد هواپیماهای بیشتری به ایران بفروشد یا به هر شکل دیگری منافع تجاری آمریکا در رابطه با ایران تأمین شود، تضمین قوی‌تری در رابطه دو کشور وجود خواهد داشت یا فشار قوی‌تری روی دولت آمریکا خواهد بود که دوباره از برجام خارج نشود.
4- فکر می‌کنم شخصیت آقای دکتر ظریف، به‌عنوان دیپلمات جمهوری اسلامی، به اندازه زیادی به منافع جمهوری اسلامی ایران گره خورده است و به همین دلیل، ایشان دیگر نمی‌توانند در یک سازمان بین‌المللی مانند سازمان ملل، فعالیت کنند که دبیرکل آن باید واقعا بی‌طرف باشد. فکر می‌کنم این امر با شخصیت دکتر ظریف سازگار نیست.
5- به آقای دکتر ظریف نمره ۹ می‌دهم. اگر بخواهم بگویم چرا به ایشان نمره ۱۰ نمی‌دهم، باید بگویم چون ایشان نتوانستند جلوی جناحی‌شدن برجام در ایران را بگیرند. من فکر می‌کنم آقای دکتر ظریف واقعا نگاهی فراجناحی داشتند و دارند؛ اما نتوانستند کاری کنند که برجام در داخل کشور به بحثی جناحی تبدیل نشود.
6- من تعدادی از سخنرانی‌های دکتر ظریف را در اروپا، مثلا در آلمان، ایتالیا و جاهای دیگر، شاهد بوده‌ام و در سالن‌های 20 تا 400نفره پای سخنرانی‌های ایشان نشسته‌ام. همیشه ایشان شنوندگان خود را جذب و قانع می‌کردند. آقای دکتر ظریف این توانایی را داشتند.
حتی کسانی که بعد از سخنرانی آقای ظریف همچنان مخالفشان بودند، همیشه بحث و استدلال ایشان را خیلی قوی می‌دانستند. طبیعتا این امر در من، به‌عنوان یک ایرانی خارج از کشور، حس خوبی ایجاد می‌کرد.
