کسب‌وکارهای نوین و اقتصاد دیجیتال به دنبال بقا هستند
نوآوری، جایی برای سرمایه‌گذاری
خرید سهام یک استارتاپ بالغ، سرمایه‌گذاری در یک استارتاپ جنین، یا سرمایه‌گذاری در استارتاپی که در مسیر رشد قرار دارد، مقوله‌های متفاوتی نسبت به هم هستند. شاید طی چند ماه پیش مهم‌ترین خبر ورود سرمایه و فرایند سرمایه‌گذاری خرید درصد قابل توجهی از سهام دیجی‌کالا توسط همراه اول بود.
شیدا ملکی-روزنامه‌نگار: خرید سهام یک استارتاپ بالغ، سرمایه‌گذاری در یک استارتاپ جنین، یا سرمایه‌گذاری در استارتاپی که در مسیر رشد قرار دارد، مقوله‌های متفاوتی نسبت به هم هستند. شاید طی چند ماه پیش مهم‌ترین خبر ورود سرمایه و فرایند سرمایه‌گذاری خرید درصد قابل توجهی از سهام دیجی‌کالا توسط همراه اول بود. کمی عقب‌تر ورود گروه صنعتی گلرنگ به تپسی و سرمایه‌گذاری روی آن و تبدیل تپسی به سوپراپلیکیشن تپسی سروصدا به پا کرد و حالا آنهایی که بومی اکوسیستم استارتاپی نیستند، شاهد تصویری از سرمایه‌گذاری صنایع بزرگ و حتی آفلاین در کسب‌وکارهای استارتاپی تکنولوژی‌محورند. اینکه آیا اساسا باید از سرمایه‌گذاری و قیمت‌گذاری یک استارتاپ بالغ هیجان‌زده و خشنود باشیم یا ذره‌بین برداریم و به دنبال خط نامرئی دلایل این سرمایه‌گذاری باشیم، مقوله مهمی است که خود جای بررسی دارد. اما ایده‌ها و استارتاپ‌های جنین چه سرنوشتی پیدا کردند؟ آیا امکان جذب سرمایه و تلاش برای ورود به صنعت برای آنها هم فراهم است.
وقتی سرمایه‌گذاری کسب‌وکار شد
خلق ایده‌ها و تلاش برای توسعه یک کسب‌وکار نوین در چند سال اخیر شرایطی را فراهم کرد که صنعت سرمایه‌گذاری به‌تنهایی به یکی از کسب‌وکارهای جذاب در اکوسیستم نوآوری ایران تبدیل شود. دیجی‌کالا که مدتی پیش بخشی از سهامش را به همراه اول فروخت، خودش به‌تنهایی یکی از کسب‌وکارهای سرمایه‌گذاری را توسعه داد و همین امروز تعداد قابل توجهی از استارتاپ‌های به‌ثمرنشسته از سکوی دیجی‌نکست گذر کردند. بر اساس آمار منتشره در سایت دیجی‌نکست، این مجموعه تا امروز 670 درخواست جذب سرمایه دریافت کرده، 48 سرمایه‌گذاری انجام داده و 20 استارتاپ فعال حاصل سرمایه‌گذاری آن هستند.
آمار شرایط و نوع سرمایه‌گذاری توسط دیجی‌نکست از آنجایی باید مورد توجه قرار گیرد که این سرمایه‌گذار خود حاصل بلوغ یکی از اولین استارتاپ‌های ایران است. در دو سال ابتدایی آغاز برجام (پیش از خروج آمریکا از برجام)، مجموعه دیجی‌کالا توانست جذب سرمایه خارجی صد میلیون دلاری (60 میلیون یورو) داشته باشد و این جذب سرمایه در گزارش عملکرد صدروزه دولت دوازدهم منتشر شد. این در حالی است که جذب سرمایه خارجی توسط استارتاپها طی سال‌های اخیر محقق نشده است.
تلاش برای ایجاد زیرساخت مناسب رشد و البته توسعه استارتاپها در فرایند کاملا روشن است. هر استارتاپی ظرفیت‌های تبدیل‌شدن به یک غول اقتصاد دیجیتال در سال‌های آینده را دارد اگر به ایده و امکان رشد آن توجه شود. شاید اگر دیجی‌کالا در دوران جنینی از بین رفته بود، امروز نه‌تنها شاهد تغییر و تحول جدی در اقتصاد دیجیتال ایران نبودیم، بلکه فرهنگی که اکنون به عنوان فرهنگ اکوسیستم استارتاپی شکل گرفته هم وجود نداشت. علاوه بر این دیجی‌نکستی هم وجود نداشت تا بیش از 670 درخواست سرمایه دریافت کند.
وسیع‌تر تماشا کنیم
با گذر از ضرورت توجه به یک سرمایه‌گذار خاص، بررسی اطلاعات منتشره از سوی انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران، چشم‌انداز ملموس‌تری از آینده سرمایه‌گذاری در ایران به دست می‌دهد. بر اساس گزارش این انجمن، از سال 1391 تا 1401 تعداد سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر به شکل مستمر در حال افزایش بوده و مبلغ سرمایه‌گذاری‌ها فارغ از سال 1397 هر سال افزایش داشته است.
این در حالی است که سال 1401 با وجود افزایش مبلغ سرمایه‌گذاری‌ها، تعداد سرمایه‌گذاری برای نخستین بار در یک دهه گذشته کاهش پیدا کرده است. سال ۱۴۰۰ تعداد قراردادهای سرمایه‌گذاری انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران به 315 مورد رسیده بود که این رقم در 1401 به 220 مورد کاهش پیدا کرد.
روایت سرمایه‌گذاری همراه اول توسط حرکت اول روی دیجی‌کالا، یکی از پرسروصداترین ماجراهای اکوسیستم استارتاپی بود. اما این فقط یکی از چندین سرمایه‌گذاری حرکت اول است. گزارش انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران بیانگر آن است که از بین اعضای انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر، شرکت کسب‌وکارهای نوپای «حرکت اول» بیشترین حجم کل قراردادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر مستقیم را به خود اختصاص داده است.
از سوی دیگر شرکت توسعه کسب‌وکارهای نوگرای تجارت (تکنوتجارت) و شرکت پیشگامان امین سرمایه پاسارگاد (شناسا) رتبه‌های دوم و سوم را کسب کرده‌اند. بیش از یک‌هزار و ۶۰۳ میلیارد تومان تعهد سرمایه‌گذاری خطرپذیر مستقیم در سال ۱۴۰۱ انجام شده است. سرمایه‌گذاری خطرپذیر غیرمستقیم ۴۴۶ میلیارد تومان بوده و سرمایه‌گذاری در پروژه‌ها ۶۳۹ میلیارد تومان اعلام شده است. ۲۵ میلیارد دلار نیز صرف دیگر سرمایه‌گذاری‌ها شده است.
سقوط 50 درصدی سرمایه‌گذاری
محمدحسین سجادی‌نیری، رئیس هیئت‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران و مدیرعامل تکنوتجارت در رویداد هم‌بند که نیمه اردیبهشت سال 1403 در مرکز نوآوری نکسترا برگزار شد، عنوان کرد در حوزه سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال گذشته 50 درصد افت در مقایسه با سال پیشین، یعنی 1401 داشتیم. این در حالی است که این انجمن همچنان آمار رسمی از سال 1402 منتشر نکرده است. بر اساس توضیحات نیری این کاهش سرمایه‌گذاری قابل توجه هم‌راستا با روندهای جهانی است.
رئیس هیئت‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران تخمین شخصی خودش را از حداکثر رقم سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال ۱۴۰۲، یک‌هزارمیلیارد تومان اعلام کرده است.
اما این نکته را هم باید به طور جدی مورد توجه قرار داد که سال 1400 گزارش‌های انجمن، بیانگر آن بود که حجم کل قراردادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر دو هزار و ۲۲۰ میلیارد تومان و سال ۱۴۰۱ برابر با دو هزار و 713 میلیارد تومان بوده است. از سوی دیگر این نکته را باید مورد توجه قرار داد که راه‌های خروج سرمایه‌گذاران از کسب‌وکارهایی که به آنها ورود می‌کنند باز نیست و همین موضوع جذابیت سرمایه‌گذاری را برای آنها به شکل قابل توجهی کاهش داده است.
بر اساس گزارش سال 1400 انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر، در بخش تسهیلات اعطاشده، در سال 1400 با سرمایه‌گذاری هزار و 300 میلیاردتومانی روبه‌رو می‌‌شویم، درحالی‌که همین شاخص در سال 1401 برای اعضای انجمن، حدود هزار میلیارد تومان است. به عبارتی 5/23 درصد کاهش رشد در آخرین گزارش این انجمن ذکر شده است.
علاوه بر این در شاخص ضمانت‌نامه‌ها، صندوق‌های پژوهش و فناوری و جسورانه در سال 1400، تا سه هزار و 610 میلیارد تومان ضمانت‌نامه صادر کرده بودند، اما در سال 1401 با کاهش حدود هزار میلیاردی مواجهیم.
وقتی سکوت، خوش‌خبری نیست
اینکه انجمن همچنان با گذشت نیمه اول سال 1403 گزارشی از وضعیت سرمایه‌گذاری در سال 1402 منتشر نکرده، امکان تحلیل آنچه بر استارتاپها گذشته و آنچه پیش‌روی آنهاست را دشوارتر کرده است. اما با تغییر دولت و روی کار آمدن دولت مسعود پزشکیان، این انجمن واکنش‌هایی درباره ضرورت و نیاز توسعه سرمایه‌گذاری منتشر کرده است. این واکنش نیاز جدی توجه ساختار رگولاتوری کلان و حاکمیت به این حوزه را از طرف فعالان مورد توجه قرار داده است.
دولت پیش از این تلاش کرده بود با ارائه مشوق‌ها بازیگران بزرگ بازارهای مالی را به سرمایه‌گذاری خطرپذیر تشویق کند. این مشوق‌ها شامل اعتبار مالیاتی برای شرکت‌ها و مؤسسات در قانون جهش تولید دانش‌بنیان نیز می‌شد. طبق ماده ۱۱ این قانون، «با هدف حمایت از تعمیق فناوری و استفاده حداکثری از توان شرکت‌های دانش‌بنیان»، حداکثر 30 درصد سرمایه‌گذاری مستقیم شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس تهران، بازار اول، دوم فرابورس ایران یا شرکت‌های دارای سرمایه ثبتی به میزان حداقل یک‌سی‌ام سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی در شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و فناور به جای اعتبار مالیاتی با قابلیت انتقال به سنوات آتی به شرکت‌ها و مؤسسات متقاضی اعطا می‌شود. علاوه بر این به همین میزان از مالیات قطعی‌شده سال تخصیص سرمایه مذکور یا سال‌های بعد کسر می‌شود.
شروعی برای آغاز به تعامل
دولت چهاردهم با شروع به کار خود به سراغ انجمن‌های سرمایه‌گذاری رفت و در آخرین روزهای مردادماه امسال (1403) حسین افشین، معاون علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور با اعضای هیئت‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران، دیدار کرد. در این نشست معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری ضمن تأکید بر اهمیت نقش انجمن‌ها و تشکل‌ها، موضوع تأمین مالی نوآوری را در کنار زیرساخت و نیروی انسانی یکی از سه اولویت اصلی معاونت علمی دانست.
در این نشست مشترک مسائل و مشکلات سرمایه‌گذاری مورد بررسی قرار گرفت و برخی از این مشکلات شامل تسهیل اجرایی‌سازی قانون جهش تولید دانش‌بنیان، توسعه ظرفیت سرمایه‌گذاری خطرپذیر به‌عنوان گره‌گشای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، بهره‌گیری از ظرفیت بازار سرمایه و بورس و فرابورس، مانع‌زدایی از بورسی‌شدن استارتاپها و بهره‌گیری از امکان‌های جمع‌سپاری مالی، سیاست‌گذاری در راستای بهبود سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های مراحل اولیه و تقویت نهادهای مجرب GP نیز طرح موضوع شد.
در این نشست مشترک، انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران پیشنهاد داد ظرفیت اعضای انجمن در نظامات تأمین مالی و کارگزاری‌های منابع مالی معاونت علمی مورد توجه قرار گیرد. اینکه شکل‌گیری ارتباط بین سرمایه‌گذاران و دولت چه دستاوردی برای استارتاپها خواهد داشت را همچنان نمی‌توان به روشنی پیش‌بینی کرد. به نظر می‌رسد این فرایند در نهایت امکان سرمایه‌گذاری روی استارتاپ‌های بیشتری را فراهم کند، اما همچنان نگرانی 50 درصد کاهش سرمایه‌گذاری با وجود مسائل اقتصادی جاری وجود دارد. البته این در حالی است که همچنان روشن نیست سال 1402 در جریان سرمایه‌گذاری روی استارتاپها چه فرایندی را طی کرده‌ایم.
خبری از آن سوی مرز نیست
آنچه استارتاپ‌های ایرانی در نبود سرمایه‌گذاری خارجی و مشکلاتی که پیش‌روی سرمایه‌گذاری‌های داخلی است تجربه می‌کنند، در حالی است که در سال 2021 مجموعا 1.5میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خطرپذیر در همسایگی ایران در کشور ترکیه انجام شده است. این رقم رشدی نزدیک به 10 برابری در مقایسه با سال 2020 داشته است. همچنین براساس آخرین آمارها، شرکت‌های نوپا و استارتاپ‌های ترکیه فقط در سه‌ماهه نخست سال 2022، 1.3 میلیارد دلار سرمایه جذب کردند که این میزان برابر با کل سرمایه‌گذاری در سال 2021 بوده است. درواقع اطلاعات منتشرشده در اکوسیستم جهانی اقتصاد دیجیتال و استارتاپی نشان می‌دهد که اکوسیستم استارتاپی ترکیه توانسته طی ۱۰ سال به رشد قابل توجهی در جهان دست پیدا کند. این توسعه به طور قطع حاصل حمایت‌های خارجی و داخلی لازم به شکل هم‌زمان است. درحالی‌که عربستان با 558 میلیون دلار، بحرین 111 میلیون دلار و حتی اردن با 78 میلیون دلار، سرمایه‌گذاری خطرپذیر بیشتری در مقایسه با ایران طی سال 2021 داشته‌اند. همچنین، سه کشور امارات و عربستان در مجموع موفق به جذب سرمایه 3.5 میلیارد دلاری در سال 2022 شده‌اند که از این رقم 1.85 میلیارد دلار فقط متعلق به امارات است.
