تأملی بر مشخصه‌های مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
هدفی که گم نشد
مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نوعی جوشش بود. یکی از مشخصه‌های فرهنگی انقلاب همین روی‌آوردن به دائرةالمعارف‌نویسی بود؛ چون دائرةالمعارف کتاب پایه و مرجع است، نه تخصصی؛ بلکه مقدمۀ ورود به کارهای تخصصی است؛ اما این دائرةالمعارف چنین نیست و می‌توان گفت بیشتر مقالاتش تخصصی است که از جهتی قابل نقد است؛ زیرا، دائرةالمعارف مجموعۀ چکیدۀ تحقیقات دیگران است و نباید مبدأ تحقیق مستقل باشد؛ اما در ایران فراتر از فضای دائرةالمعارف به معنای عمومی رفته است. از کارهای پیش از انقلاب، باید از دائرةالمعارف مصاحب نام برد که کاری بسیار مهم است و هنوز هم در ویرایش به آن ارجاع می‌دهند. بسیاری از محققان امروز جوانی و میان‌سالی‌شان آنجا بودند.
احمد مسجدجامعی-قائممقام و عضو شورای‌عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نوعی جوشش بود. یکی از مشخصه‌های فرهنگی انقلاب همین روی‌آوردن به دائرةالمعارف‌نویسی بود؛ چون دائرةالمعارف کتاب پایه و مرجع است، نه تخصصی؛ بلکه مقدمۀ ورود به کارهای تخصصی است؛ اما این دائرةالمعارف چنین نیست و می‌توان گفت بیشتر مقالاتش تخصصی است که از جهتی قابل نقد است؛ زیرا، دائرةالمعارف مجموعۀ چکیدۀ تحقیقات دیگران است و نباید مبدأ تحقیق مستقل باشد؛ اما در ایران فراتر از فضای دائرةالمعارف به معنای عمومی رفته است. از کارهای پیش از انقلاب، باید از دائرةالمعارف مصاحب نام برد که کاری بسیار مهم است و هنوز هم در ویرایش به آن ارجاع می‌دهند. بسیاری از محققان امروز جوانی و میان‌سالی‌شان آنجا بودند.
مقاله‌نویسی در اینجا کاری کارگاهی است که در دانشکده‌ها و دانشگاه‌ها تنزل یافته است. در اینجا، برای نگارش یک مقاله، باید گروهی مدخل تعیین کنند. سپس پروندۀ علمی تشکیل شود و در اختیار محقق قرار گیرد. محقق نیز باید همۀ مقالات را ببیند و بخواند و بنویسد و در اختیار ویراستار قرار دهد. این یک کارگاه است؛ زیرا درست‌نویسی دائرةالمعارف نیز بسیار اهمیت دارد. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی چنین جایگاهی دارد و از این نظرگاه، شاخص است؛ درنتیجه، اگر کسی تجربۀ کار در مرکز دائرةالمعارف را داشته باشد، ازلحاظ علمی، ضمانت بیشتری روی اوست تا اینکه بگوید مدرک دانشگاهی دارد. از این نظر، جایگاه پژوهشگر و محقق همین‌جاست و اینجا در رشدش مؤثر است؛ بنابراین باید در سیاست‌گذاری کلان، برای این کارها اولویت قائل شد، وگرنه به فرهنگ پژوهش لطمه می‌خورد به‌ویژه اکنون که دانشگاه‌ها ضعیف شده‌اند. بالاترین محصول دائرةالمعارف در این روزگار پرورش محققان متخصص در زمینه‌های مختلف است.
چهل‌سال زمانی طولانی است و ما بسیار فرازوفرود داشتیم و بسیاری از آن در حوزۀ علم و دانشگاه بوده است. یک مرکز بدون اینکه خودش را متکی به منابع دولتی کند - نه اینکه از آن استفاده نکند- تنها تجربه‌ای است که در ایران داریم. بقیه ردیف بودجه دارند؛ اما اینجا نداشته و از تبرعات و وجوهات شرعی استفاده نمی‌کرده و این کار خیلی مهم است. حال اگر در کاری با این ابعاد و وسعت اشکالاتی هم بوده، چندان مهم نیست زیرا اینجا ازنظر علمی، سفره‌ای گشوده است، هدفش را نیز گم نکرده و این بسیار مهم است. برخی از این فعالیت‌ها از جایی شروع می‌کنند و از جایی دیگر سر در می‌آورند یا آن را نیمه‌کاره رها می‌کنند. از نگاه کلان می‌گویم که کاری بزرگ انجام شده است. هرچند ممکن است ساختارش اصلاحاتی بخواهد، درمجموع، درست چیده شده است. این مشکلات مرکز را آبدیده کرد و برای همکاران ما نیز تجربه شده و اینجا به یک خانواده تبدیل شده است که به‌شدت از خودش دفاع می‌کند.
