برای شناختِ سرزمین

عباس سعیدی-مدیر بخش جغرافیای ایران، طرح جغرافیای جامع ایران و عضو شورای‌عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی: وقتی قرار شد «تاریخ جامع ایران» در مرکز فراهم آید، ظاهرا به تبعیت از «تاریخ ایران کمبریج» از من خواسته شد، خصوصیات جغرافیایی سرزمین را در حد و اندازۀ یک جلد برعهده گیرم. البته هرچند با وجود برخی انتقادات، به علمیّت مجموعۀ تاریخ کمبریج باور داشتم، اما از آن‌جا که معتقد بودم، سیر حوادث تاریخی یک سرزمین تنها در بستر و فهم مکانی آن قابل درک است و نه صرفاً در ذکر حوادث و رویدادها، در نامه‌ای به ریاست مرکز نوشتم که اگر بنا داریم تاریخ جامع ایران را به‌طور مستقل بنویسیم، شایسته است جغرافیای جامع کشور نیز جداگانه تألیف شود، باشد که این دو مجموعه مکمل یکدیگر باشند. ایشان این پیشنهاد را پذیرفتند و خواستند طرح آن تهیه شود. این بود که بعد از ارائۀ طرح اولیه، کار تألیف قسمت‌های مختلف به‌طور مستقل، اما هم‌زمان با تألیف تاریخ جامع آغاز شد. جالب است که تا آن زمان، کسی به فکر تدوین جغرافیای جامع ایران نیفتاده بود. به عبارت دیگر، پس از کتاب ارزشمند «جغرافیای مفصل ایران» در سه‌جلد، تألیف مسعود کیهان که در دهۀ 1310خورشیدی به چاپ رسیده بود، کتابی جدی، علمی و مستقل دراین‌باره نوشته نشده بود. 

مجموعۀ جغرافیای جامع ایران که در نوزدهم مهر 1399رونمایی شد، شامل پنج‌مجلد است که طی آن، مطالب مختلف طوری طراحی و ارائه شده، که مطالعۀ هر مجلد از آن، چه به‌تنهایی و چه در ارتباط با مجلدات دیگر، به‌آسانی معنادار و قابل استفاده باشد؛ یعنی هر مجلد ضمن ارتباط با مجلدات دیگر، از استقلال موضوعی برخوردار باشد. 

مطالب جغرافیای جامع، برخلاف محتوای منابع تاریخی که طی زمان تغییر چندانی نمی‌کند، مگر مدارک تازه‌ای به دست آید، به نوعی پویا و بعضا در حال دگرگونی دائمی است؛ مثلا مباحث مربوط به جمعیت واحدهای جغرافیایی و یا خصوصیات آب و خاک و یا حتی اقلیم... بنابراین، لازم است در هر دوره از چاپ این مجموعه، مطالبی حذف، اضافه و یا اصلاح شود. در حال حاضر، بخش جغرافیای ایران، ضمن امور دیگر، سرگرم تدارک چاپ دوم این مجموعه است که همان‌طور که گفته شد، با مطالب تازه و اصلاحات ضروری همراه خواهد بود.