چالش حفاظت از میراث تاریخی تهران

ما به قولی یکی از کهن‌ترین تمدن‌های بشری را داریم و دست‌کم جزء پنج کشور اول جهان هستیم که بیشترین تعداد میراث ملموس و ناملموس و طبیعی را در شهر و روستا دارند؛ اما باید اعتراف کنیم که از وجود و چونی و چرایی این میراث بی‌خبریم و ارزش آن را نمی‌شناسیم‌ و هنوز نمی‌دانیم با آن چه کنیم. این نقصان به امروز و دیروز محدود نمی‌شود و این میراث نیز تنها تخت جمشید و زیگورات چغازنبیل و کاخ‌های ساسانی و مساجد سلجوقی و صفوی نیست. میراث ما شامل تمام بافت‌های تاریخی شهرهای‌مان که صد سال است در حال تخریب تدریجی آن هستیم، نیز می‌شود؛ اما برای ما فرق زیادی نمی‌کند. نشان به آن نشانی که علم به وجود این میراث باستان را نه فردوسی و رودکی‌ بلکه اروپاییانی به ما آموختند که در دوره قاجار به ایران آمدند و تحت عنوان شرق‌شناسی، در یورش اول بخش عمده‌ای از آن را کاویدند و بار زدند و به موزه‌های‌شان در لندن و پاریس و برلین و بعدها به نیویورک بردند. و باز نشان به آن نشانی که همین امروز، بعد از صد و اندی سال تخریب و نوسازی در تمام بافت‌های ارزشمند شهرهای‌مان، تازه دو روز است «طرح حفاظت و احیای ابنیه تاریخی و ارزشمند شهر تهران و فرایند صدور پروانه مرمت و بهره‌برداری برای آن» مورد تصویب شورای شهر قرار گرفته است. البته با کامنت‌‌های داده‌شده از سوی اعضای همان شورا، هنوز مرکب این مصوبه خشک نشده، همه در بیم آنیم که این طرح حفاظت و احیا چه کاری قرار است بر سر بافت‌های تاریخی بازار تهران و اطرافش بیاورد؟

از صحبت‌های رئیس کمیسیون شهرسازی شورا و دیگر اعضای شورا به نظر نمی‌رسد محتوا و ساختار هنوز در اذهان تصویب‌کنندگان آن کاملا روشن و جاافتاده باشد. رئیس کمیته گردشگری شورا گفته است: «در ابتدا بافت فرسوده در مناطق در نظر گرفته‌ شده بود و پس از آن به سمت نواحی و نهایتا به پارسل‌ها رسید» که منظورش دقیقا معلوم نیست. یا اینکه گفته شده بافت بازار با بافت نیاوران و تجریش متفاوت است و شهرداران باید ویژگی‌های تخصصی در این زمینه داشته باشند. همچنین (باز در شورا) ابراز شده که «در اکثر نواحی، شهرداران باید با آموزش وارد شوند و این یک آزمایش است و به‌هیچ‌عنوان دخالت در اجرا نیست». به هر حال به نظر می‌رسد بازار تهران که هدف اصلی این طرح بوده، هنوز نه محدوده‌هایش درست مشخص شده و نه روش‌های اجرائی پیشبرد طرح در آن؛ اما متن طرح در عین القای شکی ملایم، به هر حال امیدوارکننده است؛ زیرا قول برخورد درست و میراثی با بافت قدیم تهران را به ما شهروندان و متخصصان می‌دهد؛ البته بدون ضمانت اجرائی.

به هر روی، در طرح حفاظت و احیای ابنیه تاریخی و ارزشمند شهر تهران و... رویکردی جدید می‌بینیم که امیدواریم به ضد خود تبدیل نشود. در مقدمه این طرح از تمام مصوبات قبلی قانون درباره حفاظت از بناهای تاریخی، مانند قانون «معافیت ابنیه و اماکنی که در زمره آثار ملی ثبت شده‌اند، از پرداخت عوارض شهرداری» (مصوب 1371) و «ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺮﻣﺖ و اﺣﯿﺎی ﺑﺎفت‌های ﺗﺎرﯾﺨﯽ- فرهنگی» (ﻣﺼﻮب 1398)، تا «طرح جامع شهر تهران» (1386) که بر حفاظت از میراث تاریخی شهر و تبدیل عملکرد بناهای ثبت‌شده به عملکردهای عمومی و ﺑﻬﺮه‌ﺑﺮداری از ارزش‌های ﻣﻌﻤﺎری، ﺗﺎرﯾﺨﯽ و فرهنگی بافت و بناهای ارزشمند تهران تأکید کرده است، یاد شده که به معنی رویکردی نوین از سوی شهرداری به بافت‌ها و بناهای تاریخی است. مقرر شده که شهرداری تهران به «ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺮﻣﺖ و اﺣﯿﺎی ﺑﺎفت‌های ﺗﺎرﯾﺨﯽاقدام کند و پیگیری‌های لازم را تا حصول نتیجه انجام دهد» که شامل شناسایی بناها، تهیه پرونده ثبتی، معرفی به وزارت میراث فرهنگی برای ثبت در آثار ملی و نیز حمایت و ترغیب مالکان بناهای تاریخی و ارزشمند به حفظ و نگهداری از این میراث گرانبها و نیز رعایت قانون «معافیت ابنیه و اماکنی که در زمره آثار ملی ثبت شده‌اند، از پرداخت عوارض شهرداری» مصوب ۱۳۷۱ و... است. به‌این‌ترتیب پس از تأیید طرح مرمت از سوی وزارت میراث فرهنگی و تکمیل مدارک مورد نیاز شهرداری تهران، بناهای تاریخی با معافیت از عوارض، وارد مرحله تغییر کاربری پهنه و کاربرد بنا‌ و سپس مرمت و بازسازی شده، می‌توانند سریعا مرمت و استفاده شوند. استقرار نوعی «شهرداری ویژه بافت تاریخی» در دل شهرداری منطقه، با هدف پشتیبانی از فرایند مرمت و احیای بافت تاریخی و ارتقای کیفیت همه‌جانبه بافت و بناهای تاریخی، با مسئولیت نظارت، حفاظت و مدیریت اجرائی بافت‌های تاریخی محدوده تحت پوشش، نوید نوعی مدیریت دقیق‌تر را بر پروژه‌های موعود می‌دهد. مضاف بر اینکه گفته شده شهرداری تهران موظف است از افراد واجد صلاحیت با توان تجربی و علمی در حوزه معماری، مرمت و احیای بافت و ابنیه تاریخی استفاده کند.

اگر هدف طرح مصوب واقعا «حفاظت، مرمت، باززنده‌سازی و بازگرداندن حیات و هویت شهری در بافت و بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تهران» باشد و شهرداری تهران توسعه صنعت گردشگری و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود در بافت‌های یادشده را نشانه رفته باشد، ما شهروندان تهرانی شهادت می‌دهیم که شورا و شهرداری تهران دچار تحولی چشمگیر شده‌اند. به هر حال خوب و امیدوارکننده است اگر در شهر حفاظت از بناهای ارزشمند را سرلوحه قرار دهیم! زیرا خاطره بناها بر لوح شهر می‌ماند و از آن جدا نمی‌شود؛ و احیای شهر قدیم هزار حسن دارد که در سال نو در اینجا مفصل  به آن خواهیم پرداخت.