سرودی برای مردم ایران

انجمن موسیقی ملی از قدیمی‌ترین تشکل‌های هنری دوران معاصر سرزمین ماست و پرآوازه‌ترین اثر آنها سرود «ای ایران» است که ترانه‌سرای آن حسین گل‌گلاب، استاد علوم دانشگاه تهران و عضو نخستین فرهنگستان زبان ایران بود. این شعر با آهنگ‌سازی روح‌الله خالقی و آواز غلامحسین بنان به اجرا درآمد. و برای نخستین بار در روز پنجشنبه 27 مهر 1323 در تالار اجتماعات مدرسه نظامی (نظامی‌گنجوی) در خیابان سپه در محله شیخ هادی (امام خمینی کنونی) برای عموم اجرا شد. این مدرسه احتمالا همان است که بعدها به ضلع جنوب شرقی خیابان سپه بین آن خیابان و خیابان ورزش، در ضلع جنوبی پارک شهر منتقل شد. برخی از اعضای برجسته ارکستر انجمن موسیقی ملی، که با این اثر همراهی داشته‌اند، عبارت‌اند از: ابوالحسن صبا، حبیب سماعی، عبدالعلی وزیری، مهدی برکشلی، موسی معروفی، نصرالله زرین‌پنجه، حسین تهرانی، حسینعلی ملاح، یحیی معتمد وزیری، حسینعلی وزیری و جواد معروفی. هم‌سرایان این گروه نیز بعدها هر‌یک جایگاه و پایگاه رفیعی در این رشته یافتند. روح‌الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» در‌این‌باره چنین نگاشته که این اثر را آهنگ‌ساز و گوینده تحت تأثیر شرایط زمانه، یعنی اشغال ایران از طرف قوای انگلیس و روس و آمریکا، سروده و ساخته بودند. او ادامه می‌دهد که هرچند وضع برای «تظاهرات ملی» آماده نبود، ولی آهنگ و شعر این سرود «احساسات ملی» را سخت برمی‌‌انگیخت. نکته کلیدی در بیان نویسنده آن است که با این سرود، «اولین ضربه به طور غیرمستقیم بر پیکر ارتش خارجی که «ناخوانده میهمان» ما بودند، زده شد». 

فضای اجتماعی ناشی از این اجرا چنان بود که وزیر فرهنگ وقت دستور ضبط و پخش اثر از رادیو را صادر کرد‌ و استقبال از آن چندان چشمگیر بود که مردم هر‌روزه آن را از رادیو طلب می‌کردند. در این دوره عیسی صدیق وزیر فرهنگ دولت مرتضی‌قلی بیات بود. این سرود به‌ویژه در سراسر آذربایجان در زمان فرقه تجزیه‌طلب دموکرات پیشه‌وری نیز غوغایی به پا کرد. مردم به‌ویژه دانش‌آموزان و جوانان با خواندن آن احساسات ملی را بازسازی کرده و مانند سدی در برابر تجزیه‌طلبان ایستادند. به‌واقع نه‌تنها شعر بلکه آهنگ این قطعه بسیار تأثیرگذار است. این آهنگ با توجه به فضای نظامی غالب بر کشور از یک سو مانند یک مارش نظامی بود و در‌عین‌حال در مایه دشتی‌ که برای ایرانیان بسیار خاطره‌انگیز است و حتی در اجرای اصیل تعزیه در پرده‌هایی مانند وداع حضرت زینب‌(س) (زینب‌خوانی) و مویه‌سرایی برای یتیمان کربلا به کار می‌رفته است. نکات فنی موسیقی این قطعه بسیار است؛ از‌جمله فراز و اوج ملودی در زمانی است که به رجزخوانی در برابر دشمن می‌پردازد: ای‌ی‌ی‌ی‌ی دشمن ار تو سنگ خاره‌ای من آهنم. «ای ایران» پیش و پس از آن هم خوانده شده. پیش‌تر یحیی معتمد‌وزیری معروف به نوذر و پس از آن در سال 1350، در ارکستر رادیو و تلویزیون ملی با صدای اسفندیار قره‌باغی و رهبری فرهاد فخرالدینی اجرا شد. امروز مصادف است با هشتادمین سال اجرای سرود تاریخ‌ساز مرز پرگهر: ای ایران.