90سالگی دانشگاه تهران

حمیدرضا نمازی*

‌‌۱۵ بهمن امسال دانشگاه تهران 90ساله می‌شود. نظام جدید آموزشی در ایران با افتتاح سالن تشریح در این روز آغاز می‌شود. سالن تشریح نماد و نمود پزشکی نوین است که بر مکانیسم‌های نو و مکان‌مندی بیماری‌ها تکیه و تأکید دارد. نظر به مطبوعات و مشروح مذاکرات مجلس پیش از تأسیس دانشگاه، نشان می‌دهد که ساخت سالن تشریح مخالفانی بر این باور داشته است که بودجه مملکت نباید صرف ساخت سالنی شود که زینت طب است و نقشی اساسی در پزشکی ندارد. این رویداد نشانگر کشاکش دوران گذار علم در ایران است. در کنار سالن تشریح، ساختمان دانشکده پزشکی دانشگاه تهران نیز بنا می‌شود. آندره گدار، معمار شهیر فرانسوی که حافظیه و موزه ایران باستان را نیز طراحی کرده است، در ساخت سالن تشریح و دانشکده پزشکی‌ نقشی اساسی دارد.

 مرحوم محمدعلی حقیریان که کمتر از او یاد شده است، زحمت بنایی دانشکده پزشکی را می‌کشد و نامش را بر پشت‌بام دانشکده روی کاشی حک می‌کند. ماکسیم سیرو، معمار برجسته فرانسوی، البته همراه گدار است و علاوه‌بر دانشکده پزشکی، دانشکده‌های فنی و علوم را به فرجام می‌رساند. دانشکده‌های ادبیات و حقوق را محسن فروغی (معمار عمارت‌های بانک ملی در سراسر ایران) و دانشکده هنرهای زیبا را رولان دوبرول بنا می‌کنند. البته بیش از دو دهه طول می‌کشد تا ساختمان‌های دانشکده‌ها در پردیس مرکزی برپا شوند. قرائن آموزشی نشان می‌دهند که حتی دانشکده پزشکی نیز تا اسفند ۱۳۱۶ پا نگرفته بوده و دانشجویان همچنان در ساختمان‌های قدیم مدرسه طب تحصیل می‌کرده‌اند. در این میان آنچه معمولا در گسستی تاریخی فراموش می‌شود، پیوستار دارالفنون تا دانشگاه تهران است. دارالفنون در دی‌ماه ۱۲۳۰ شمسی با شعبه‌هایی همچون طب، دواسازی و معدن افتتاح می‌شود. هشت ماه پیش از آن البته بخش نظامی مدرسه دارالفنون، یعنی شعبه‌های پیاده‌نظام، سواره‌نظام و توپخانه راه افتاده بود.

به تدریج در کنار بخش نظامی، شعبه موزیک و نیز بخش نقاشی و تئاتر هم پا می‌گیرد. کسانی همچون مرحوم حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه) بخش‌های دارالفنون را معادل دانشکده‌های طب و داروسازی، ریاضیات و مهندسی، معدن‌شناسی، نظام و موزیک، ادبیات و هنرهای زیبا دانسته‌اند. نظر به فارغ‌التحصیلان دارالفنون (آن زمان که به مثابه دانشگاه بود) بیانگر این است که اطبا و مهندسان کاربلدی از آنجا بیرون آمده‌اند. جدا از این، تأثیر اجتماعی و فرهنگی دارالفنون بر جهان ایرانی نیز ممتاز و متمایز است. طرفه آنکه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه فرزند حاجب‌الدوله، قاتل امیرکبیر، خود از جمله نخستین فارغ‌التحصیلان دارالفنون بود که نقش مهمی در سیاست و فرهنگ ایران ایفا کرد. برخی از مورخان همچون ایران‌شناس شهیر هلندی، «ویلم فلور»، بر این باورند که دارالفنون صرفا پزشکیار تربیت کرده است. 

به نظرم این تلقی، ناشی از چند غفلت تاریخی است که مهم‌ترین آن توجه‌نکردن به سن ورودی‌های دارالفنون است. عموم محصلان دارالفنون سنین ۱۲ تا ۱۳‌سالگی به تحصیل طب و دواسازی و مهندسی مشغول می‌شدند و اگر جویای دانش بودند، قصه دراز دانشجویی را تا یکی‌ دو دهه بعد پی می‌گرفتند. بسیاری به فرنگ می‌رفتند و شخصیت‌هایی ممتاز می‌شدند. میرزاکاظم محلاتی، شاگرد اول مدرسه دواسازی که ۳۰ سال دواساز تربیت کرد، از این زمره است. دکتر خلیل ثقفی حتی پیش از آنکه به فرنگ برود، در طبابت خوش درخشید و دکتر حاذقی شد. دکتر ثقفی اولین شهردار تهران پس از مشروطه بود. از این دست دانش‌آموختگان بسیار است. دارالفنون البته پس از ۶۰ سال به دلیل بی‌مهری حاکمان رو به زوال رفت و مدارس عالی ایران یک به یک در فضاهای مستقل تشکیل شدند. مدرسه طب نیز در سال ۱۲۹۷ مستقل شد و به ترتیب در عمارت مسعودیه، عمارت سعدالدوله (تقاطع لاله‌زار و جمهوری) و بیمارستان دکتر معتمد (خیابان شیخ هادی) مستقر شد.

شعبه دندان‌سازی نیز به طب و دواسازی در همین اثنا اضافه شد. اگر به فهرست استادان شعبه طب دارالفنون، مدرسه عالی طب و دانشکده پزشکی نظر کنیم، اشتراک استادان چنان است که می‌توانیم دانشکده پزشکی را تداوم شعبه طب دارالفنون بدانیم. بخشی از دانشکده فنی نیز تا سال ۱۳۲۰ همچنان در دارالفنون باقی مانده بود. اگر در روایتی که دانشگاه‌های فرنگ از قدمتشان بیان می‌کنند تأمل کنیم، در می‌یابیم که با قرائنی خیلی کمتر از اینها، تاریخ دانشگاه را برمی‌سازند و روایت می‌کنند. به گمانم دانشگاه تهران و بسیاری از دیگر مراکز آموزشی ما در ایران باید نگاهی دوباره به مبدأنگاری‌شان بیندازند. دریغ آنکه دارالفنون، از دانشگاه به دبیرستان بدل شد و سنت آموزش عالی در ایران را ترک کرد.

دانشگاه تهران، دست‌کم در شعبه طب و دواسازی ریشه در دارالفنون دارد و از‌این‌رو امروز در کنار جشن بناهای 90ساله‌اش باید به سنت مستمر ۱۷۳ساله خود ببالد.

* عضو هیئت‌علمی دانشکده پزشکی تهران

رئیس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران