چرا زاینده رود مهم است
آب یکی از موضوعات مهم توسعه پایدار در قرن بیست‌ویکم بوده است. این امر به حدی ضروری بوده است که برخی کارشناسان بر این باورند که مسائل آب در سال‌های آینده به یک بحران بزرگ تبدیل خواهد شد و منجر به جنگ‌های منطقه‌ای و حتی جنگ جهانی برای تسلط بر منابع آبی خواهد شد. بی‌ثباتی منابع آبی ناشی از خشک‌سالی یا کمبود آب، بسیاری از کشورها را در طول تاریخ به ویژه در مناطق خشک تحت تأثیر قرار داده است. این بی‌ثباتی خسارات بسیاری را به همراه داشته و پیامدهای شدید بسیاری را در بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به دنبال داشته است.
آب یکی از موضوعات مهم توسعه پایدار در قرن بیست‌ویکم بوده است. این امر به حدی ضروری بوده است که برخی کارشناسان بر این باورند که مسائل آب در سال‌های آینده به یک بحران بزرگ تبدیل خواهد شد و منجر به جنگ‌های منطقه‌ای و حتی جنگ جهانی برای تسلط بر منابع آبی خواهد شد. بی‌ثباتی منابع آبی ناشی از خشک‌سالی یا کمبود آب، بسیاری از کشورها را در طول تاریخ به ویژه در مناطق خشک تحت تأثیر قرار داده است. این بی‌ثباتی خسارات بسیاری را به همراه داشته و پیامدهای شدید بسیاری را در بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به دنبال داشته است. حوضه زاینده‌رود در مرکز ایران به شدت با مشکلات آبی مواجه است. رودخانه زاینده‌رود از کوه‌های زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه مهم‌ترین رودخانه این منطقه برای توسعه کشاورزی، منبع ضروری صنعت و منبع مهم آب شرب است. همچنین می‌تواند تمام فعالیت‌های اقتصادی را تغذیه کند. ناپایداری آب و هوا در دهه‌های اخیر با کاهش بیش از حد آب از رودخانه برای جبران کمبود آب، باعث افزایش فشار بر رودخانه شده است. این فشار منجر به ناپایداری منابع آبی کشاورزی و خشک‌سالی در سال‌های اخیر شده است.
مقایسه نقشه‌های کاربری اراضی حوضه مورد مطالعه در سال‌های 1381 و 1392 نشان می‌دهد که در این مدت کشت‌های دیم، کشاورزی، جنگل، سکونتگاه‌های مسکونی و کاربری‌های مردابی افزایش یافته و سطح آب، ترمز، بیابان‌ها و مراتع کاهش یافته است. بررسی آب‌های زیرزمینی نشان می‌دهد که پس از افزایش سطح ناپایداری منابع آب، بهره‌برداری از سفره‌های آب زیرزمینی تشدید می‌شود. کمبود آب در اثر خشک‌سالی با حفاری و بهره‌برداری از آب چاه‌ها تشدید می‌شود. در این زمینه، در سال‌های 2006-2011 بالغ بر 9277 حلقه چاه جدید حفر شده است. در این پنج سال میانگین عمق چاه‌ها 4.8 متر اضافه شده و سطح آب زیرزمینی حدود پنج متر کاهش یافته است. تحلیل آمار قنات‌ها حاکی از آن است که در اثر خشک‌سالی، منابع آب قنات تقریبا به نصف زهکشی شده و تعداد چشمه‌ها نیز کاهش یافته است. برای ارزیابی اثرات زیست‌محیطی ناپایداری منابع آب از 13 شاخص استفاده شد. بیشترین تأثیر خشک‌سالی بر شاخص‌های زیست‌محیطی در خشک‌شدن قنات‌ها، چاه‌ها و چشمه‌ها، کاهش میزان آب‌های سطحی و افزایش عمق چاه‌های آب، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی است. کمترین تأثیر بر روی شاخص‌ها به شرح زیر است: افزایش آتش‌سوزی در محیط طبیعی منطقه و کاهش گیاهان دارویی. نتایج نشان می‌دهد که بین دهیاری‌ها از نظر تأثیر خشک‌سالی تفاوت معناداری وجود ندارد. این بدان معناست که دهیاری‌های منطقه مورد مطالعه از جنبه‌های مختلف با تأثیرات منفی خشک‌سالی مشابهت نسبی دارند.
این روند توسعه برای پایداری انسانی و زیست‌محیطی حوضه رودخانه زاینده‌رود خطرناک است. توسعه سکونت انسان و استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی باعث تخریب طبیعت و اکوسیستم طبیعی می‌شود. اختلالات در اکوسیستم در چنین مدت کوتاهی تعادل پایداری منابع آب را به هم ریخته و بر اکولوژی گیاهی، جانوری و انسانی تأثیر منفی گذاشته است. تداوم توسعه سکونتگاه‌ها و تغییر کاربری زمین به پایداری محیط زیست در حوضه زاینده‌رود آسیب زیادی وارد می‌کند. افزایش بهره‌برداری از سفره‌های زیرزمینی می‌تواند چرخه ناپایداری منابع آب، خشک‌سالی و ناپایداری اکولوژیکی را تشدید کند.
سالانه گردشگران زیادی از زاینده‌رود دیدن می‌کنند، زیرا پل‌های تاریخی متعددی از دوران صفویه و قبل از آن روی این رودخانه باقی مانده و در شهر تاریخی اصفهان نیز قرار دارد. اما چند سالی است که این رودخانه بزرگ در معرض خشک‌سالی قرار گرفته است. این موضوع علاوه بر تأثیراتی که بر نرخ گردشگری شهرستان دارد، کشاورزان این منطقه را با مشکل آبیاری مواجه می‌کند. زاینده‌رود به عنوان یکی از بزرگ‌ترین رودخانه‌های فلات مرکزی ایران در منطقه گاوخونی قرار دارد. زاینده‌رود از زردکوه بختیاری هفت‌تنان در منطقه شوراب تنگ گازی در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه می‌گیرد. پس از جذب آب‌های روان در برخی نقاط فریدن و فریدون‌شهر به سمت شهر اصفهان می‌ریزد. طول این رودخانه 405 کیلومتر و شیب متوسط بستر کانال 15 درصد است. در نهایت این رودخانه به باتلاق گاوخونی در حدود 120کیلومتری جنوب شرقی اصفهان ختم می‌شود. متوسط بارندگی سالانه در طول رودخانه 450 میلی‌متر و وسعت حوضه آبریز حدود 27100 کیلومترمربع است. سهم شهر اصفهان از آب رودخانه‌ای که از طریق 9 نهر اصلی و زیرشاخه‌های آنها در شهر توزیع می‌شد به حدی است که در ادوار اخیر این شهر را به باغ‌شهر (وجود 158 باغ و مزرعه) تبدیل کرده است. دلیل اصلی نامزدی زاینده‌رود به این نام این است که بسیاری از روستاها، باغ‌ها و مزارع را احیا می‌کند. این رودخانه از قدیم‌الایام به نام‌های زاینده‌رود، زنده‌رود، زندرود، زرین‌رود، زرین رود، زرن‌رود و زندک‌رود نام‌گذاری شده است. از یک طرف این رودخانه به عنوان شریان و رگ حیاتی خود نقش مهمی در اوقات فراغت ساکنین داشته است. همیشه تصور می‌شد که اکوسیستم طبیعی به اشکال مختلف می‌تواند در بهبود زندگی مردم نقش داشته باشد. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های اکوسیستم طبیعی، کارکردهای اجتماعی آن است. اکوسیستم طبیعی از سه بعد بر عناصر اجتماعی اثرگذار است. جنبه اول این است که می‌تواند محیطی برای تفریح و گذراندن اوقات فراغت انسان ایجاد کند. جنبه دوم این است که قرارگرفتن در محیط‌های طبیعی انسان را با ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی آشنا می‌کند. سوم این است که مردم با طبیعت آشنا شوند و در مورد آن بیشتر بیاموزند. محیط‌های طبیعی مانند پارک اطراف زاینده‌رود این قابلیت را دارند که مکان‌هایی را برای فعالیت‌های منظم و مداوم انسان فراهم می‌کند. تفریح می‌تواند امکان تعاملات اجتماعی را به عنوان جنبه مهم سلامت اجتماعی بهبود بخشد. محیط‌های طبیعی با فراهم‌کردن فضای عمومی که از نظر زیبایی‌شناختی جذاب باشد، می‌توانند افراد را جذب کنند و تعاملات انسانی و ارتباطات تصادفی را با یکدیگر افزایش دهند. ارتباطات تصادفی چهره به چهره فرصتی برای تعاملات اجتماعی و آشنایی و در نتیجه ارتباط با یکدیگر فراهم می‌کند. پیوندهای اجتماعی برای افراد دارای سلامت اجتماعی نیز فراهم می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که تعاملات اجتماعی شهروندان اطراف زاینده‌رود نیز به دلیل خشک‌سالی آب رودخانه به میزان قابل توجهی کاهش یافته، بنابراین بدیهی است که زنده‌ماندن و بقای عنصری زیست‌محیطی مانند زاینده‌رود می‌تواند نقش مهمی در تداوم تعاملات اجتماعی داشته باشد و پویایی زندگی اجتماعی یکی دیگر از آثار مهم این رودخانه است. جریان آب در کانال زاینده‌رود، ارزیابی شهروندان از کیفیت محیط اطراف این رودخانه مانند دسترسی آسان و سریع، خدمات‌رسانی به شهروندان مانند فضاهای مناسب برای نشستن و خرید و بصری و عناصر رفاهی نیز می‌توانند نقش بسزایی در تعاملات اجتماعی شهروندان نزدیک رودخانه داشته باشند. برای رفع مشکلات ناشی از خشک‌سالی رودخانه می‌توان تلاش‌های مؤثری برای افزایش مجموعه‌ای از ظرفیت‌های علمی انجام داد. می‌توان توجه به مطالبات زیست‌محیطی پژوهشگران، شهروندان و مدیران در سطح ملی و استانی و افزایش آگاهی عمومی در اصفهان و کل کشور درباره زاینده‌رود، خشک‌سالی و خطرات احتمالی آن، برنامه‌ریزی برای مشارکت شهروندان و انسجام اجتماعی در احیای آن را توصیه کرد.
