جنگ روسیه و اوکراین، فاکتور مهم توافقات

سمیه مختاری

کشور قزاقستان بزرگ‌ترین کشور محصور در خشکی است که از شرق با چین و از غرب با روسیه همسایه است و از طریق دریای خزر همسایه آبی ما به حساب می‌آید. این کشور دارای منابع گازی، نفتی و منابع معدنی غنی است؛ به‌طوری‌که به جدول مندلیف معروف است. دومین تولیدکننده اورانیوم و در مسیر کریدور شرق به غرب و پروژه یک جاده و یک کمربند چین قرار دارد. ۱۱ کریدور بین‌المللی از این کشور می‌گذرد. سیاست خارجی قزاقستان چندجانبه است؛ یعنی هم با روسیه و چین روابط نزدیک دارد و هم آمریکا و اروپا، به‌ طور کلی در سیاست خارجی خود به دنبال کسب سرمایه‌گذاری خارجی است و از همه کشورها درخواست می‌کند که در این کشور از منابع معدنی گرفته تا ساخت مدارس و دانشگاه و شهرسازی و... سرمایه‌گذاری کنند. همین چند فاکتور کافی است که قزاقستان برای ما اهمیت داشته باشد. در سطح عمومی معمولا نگاه مردم به کشورهای آسیای مرکزی نگاه خالی از اهمیت است؛ اما دقیقا در همین کشورهای به‌ظاهر بی‌اهمیت، کشورهای آمریکا، چین، اروپا و روسیه به‌شدت در حال رقابت برای تأمین منافع سیاسی و اقتصادی و امنیتی خود هستند. از لحاظ اقتصادی، خوب است که بدانیم دقیقا در منطقه تمدنی ایران که جزء کشورهای همسایه ما نیز به حساب می‌آید و دارای اشتراکات فرهنگی، دینی و تاریخی هستیم، آمریکا تاکنون ۵۵ میلیارد دلار در این کشور سرمایه‌گذاری کرده؛ به‌خصوص در گاز و نفت و منابع معدنی، اروپا ۱۶۰ میلیارد دلار و چین حدود ۲۰ میلیارد دلار. در سفر اخیر رئیس‌جمهوری قزاقستان به ترکیه، اردوغان رئیس‌جمهوری ترکیه، حجم تجاری دو کشور را پنج میلیارد دلار و میزان سرمایه‌گذاری را بیش از چهار میلیارد دلار اعلام کرد. این به آن معناست که این کشور، به لحاظ موقعیت ژئوپلیتیکی و داشتن منابع فراوان، کشوری مهم و ثروتمند برای کشورهای بزرگ و سرمایه‌دار به حساب می‌آید. البته درست است که قزاقستان از نظر منابع طبیعی کشور ثروتمندی است و ۳۷۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جذب کرده است و با این وسعت و ثروت تنها ۱۹ میلیون جمعیت دارد؛ اما به این معنا نیست که سطح رفاه مردم قزاقستان بالاست. در اوایل ژانویه امسال مردم قزاقستان به دلیل بالا‌رفتن قیمت گاز مایع (CNG) به خیابان‌ها ریختند و اعتراضات پس از چند روز به خشونت‌های بی‌سابقه‌ای تبدیل شد، به حدی که قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهوری قزاقستان، درخواست کمک از سازمان امنیت جمعی را کرد و روسیه به‌سرعت نیروهای خودش را وارد قزاقستان کرد. از آن زمان رئیس‌جمهوری قزاقستان ضمن اعتراف به بی‌عدالتی، فساد، نبود تناسب درآمدها، دستور اصلاحات وسیعی را صادر کرد و در بسیاری از سخنرانی‌های خود وعده بالا‌رفتن درآمدها، کاهش بی‌عدالتی، اصلاح قانون اساسی و مبارزه با فساد اداری و مالی را داد و در این راستا اقداماتی را هم به انجام رساند. با توجه به این رویدادها اهمیت جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تلاش برای رشد اقتصادی به اندازه‌ای شده است که رئیس‌جمهوری و وزیر خارجه این کشور در سفرهای دوجانبه و چندجانبه خود شخصا با رؤسا و مدیران شرکت‌های بزرگ در پای میز مذاکرات می‌نشیند و پیشنهادها و سیاست‌های تشویقی خود را به آنها ارائه می‌دهد. نمونه آن را در سفر رئیس‌جمهوری قزاقستان به ترکیه و وزیر خارجه این کشور به سوئیس، بلژیک و آمریکا شاهد هستیم. البته با توجه به ناآرامی‌های ژانویه و ناتوانی دولت این کشور در تأمین امنیت این کشور، موضوع امنیت برای قزاقستان از اهمیت بیشتری نسبت به گذشته برخوردار است. باوجود‌این روابط ایران و قزاقستان بیشتر از نوع اقتصادی و تجاری است و قزاقستان هیچ‌گاه تمایلی به همکاری‌های امنیتی و نظامی با ایران از خود نشان نداده است. به‌ طور کلی قزاقستان با توجه به سیاست چندجانبه خود از هرگونه سیاستی که باعث حساسیت آمریکا، روسیه و اروپا شود، پرهیز می‌کند و درنهایت سعی می‌کند نقش خود را در قالب میانجیگری حفظ کند. اهداف سفر رئیس‌جمهوری قزاقستان به جمهوری اسلامی ایران در 29 خرداد 1401 را می‌توان به شرح ذیل بیان کرد:

1- حفظ روابط دوستانه با جمهوری اسلامی ایران

2- ادامه سیاست خارجی مبتنی بر جذب سرمایه‌‌گذاری و تسهیل تجارت خارجی، در سال 2021 حجم تجاری دو کشور به 440 میلیون دلار رسید که نسبت به سال 2020، 85 درصد و سال 2019، 25 درصد رشد داشته است. همچنین در چهار ماه اول سال 2022، شاهد 45 درصد رشد حجم تجاری هستیم؛ بنابراین تسهیل زمینه‌های تجارت امکان رشد روابط تجاری را فراهم خواهد کرد. در زمینه اکتشاف و بهره‌برداری و فراورده‌سازی معادن، آب‌رسانی و آبیاری، امکان سرمایه‌گذاری ایران در قزاقستان وجود دارد.

3- جنگ اوکراین و تحریم‌های روسیه، اقتصاد قزاقستان را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است؛ روسیه با 24 میلیارد دلار حجم تجاری با قزاقستان، اولین شریک تجاری این کشور به حساب می‌آید.

4- تلاش برای پیداکردن راه‌های جایگزین ترانزیت کالا از مسیر روسیه، افزایش بهره‌برداری از بنادر شمالی و بنادر جنوبی ایران می‌تواند مسیرهای ترانزیت قزاقستان را متنوع کند که البته بستگی به میزان و امکانات بنادر کشورمان و نوع کالاهای قزاقستان دارد.

دستاوردهای سفر به تهران

- لغو روادید ۱۴‌روزه از سوی قزاقستان، موضوع ویزا یکی از موانع تجاری دو کشور است که همواره مورد اعتراض تجار ایرانی بود. در صورت عملی‌شدن وعده رئیس‌جمهوری قزاقستان سود متقابلی نصیب دو کشور خواهد شد. همان‌طور که مردم ما نسبت به قزاقستان آگاهی کمی دارند، مردم قزاقستان نیز نسبت به ایران بیگانه هستند. لغو روادید به شناخت دو کشور از یکدیگر، تسهیل تجارت، گسترش گردشگری، سرمایه‌گذاری و تبادلات فرهنگی تأثیر خوبی خواهد گذاشت.

- امضای 10 سند دولتی در زمینه ترانزیت، راه‌آهن، تجارت، کشاورزی، بیشتر این اسناد با انگیزه و تلاش بسیار برای استفاده از پتانسیل‌های تجاری و اقتصادی تهیه و امضا شده است. پیش از سفر رئیس‌جمهوری قزاقستان به ایران یک هیئت بلندپایه از طرف رئیس‌جمهور این کشور برای توافقات عملی وارد تهران شد و زمینه‌های همکاری، مجددا بررسی شد.

- بهره‌برداری اولین قطار کانتینری از قزاقستان به ترکیه که در مراسم دیدار رؤسای جمهور ایران و قزاقستان در تهران افتتاح شد. این مسیر از قزاقستان شروع شد و با گذشت از ترکمنستان وارد مرز اینچه‌برون شد و سپس از تهران به سمت ترکیه حرکت کرد. این مسیر 12 روز را طی می‌کند. گام بعدی افزودن چین به این کریدور خواهد بود.

- ادامه حمایت‌ها از یکدیگر در سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمان همکاری شانگهای، اکو، سیکا و خزر

به نظر می‌رسد در‌حال‌حاضر طرف قزاقی انگیزه خوبی برای گسترش تجاری به‌خصوص در زمینه استفاده از امکانات ترانزیتی ایران دارند؛ به‌خصوص آنکه قبل از سفر رئیس‌جمهوری قزاقستان به تهران، وزیر خارجه این کشور از واشنگتن دیدار کرده بود و آنتونی بلینکن به او اطمینان داد که تحریم‌های روسیه بر تجارت قزاقستان تأثیری نخواهد گذاشت؛ بنابراین این احتمال درمورد ایران هم ممکن است وجود داشته باشد؛ بنابراین تجار باید عزم خود را به کار بگیرند و از این فرصت برای گسترش روابط تجاری استفاده کنند. با توجه به شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی در نتیجه جنگ روسیه و اوکراین، زمان، فاکتور بسیار مهمی برای عملی‌کردن توافقات است.