تشخیص مشاغل سخت و زیان‌آور بر عهده کیست؟
مشاغل سخت و زیان‌آور یکی از بحران‌های کشور است. اضلاع و ابعاد، مصائب و معایب کار در شغل‌های سخت و زیان‌آور قشر زیادی از طبقه کارگر را به همراه خانواده‌هایشان درگیر خود کرده است.
فرشاد اسماعیلی-مشاور حقوق کار: مشاغل سخت و زیان‌آور یکی از بحران‌های کشور است. اضلاع و ابعاد، مصائب و معایب کار در شغل‌های سخت و زیان‌آور قشر زیادی از طبقه کارگر را به همراه خانواده‌هایشان درگیر خود کرده است. توالی فاسد کار در مشاغل سخت و زیان‌آور صرفا تن و روان کارگر را مستهلک نکرده و ابعاد سیاسی و اجتماعی بسیاری دارد که در بستر دیگری قابل بررسی است. اما ضمانت اجرای فقیر ممنوعیت کار در کارگاه‌های آلوده به این مشاغل سخت و زیان‌آور آن‌قدر ناکارآمد و به‌درد‌نخورند که اغلب کارفرمایان به تکلیف خود مبنی بر رفع آلایندگی محیط ظرف دو سال نه‌تنها توجهی نمی‌کنند بلکه در بسیاری از کارگاه‌ها و کارخانه‌ها میزان این سخت و زیان‌آوری را بیشتر هم کرده‌اند. از کنار ابعاد مختلف سیاسی و اجتماعی کارهای سخت و زیان‌آور در مملکت که بگذریم، مسائل حقوقی این مشاغل نیز فراز و نشیب بسیاری داشته که به ضرر طبقه کارگر است و آگاهی طبقه کارگر از حق و حقوق خود درباره اشتغال به کارهای سخت و زیان‌آور می‌تواند منجر به رفاه، ایمنی و سلامت بیشترش در زندگی شود.
از نظر حقوقی؛ بر اساس جزء 1 بند ب تبصره 2 ماده 76 قانون تأمین اجتماعی «افرادی که حداقل ۲۰ سال متوالی یا ۲۵ سال متناوب در کارهای سخت و زیان‌آور (مخل سلامتی) اشتغال داشته و در هر مورد حق بیمه مدت مذکور را به سازمان پرداخته باشند، می‌توانند تقاضای مستمری بازنشستگی کنند. هر سال سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای سخت و زیان‌آور یک‌و‌نیم سال محاسبه خواهد شد. همین ارفاق که «هر یک سال کار را یک سال و نیم حساب می‌کنند»، منجر به طرح دعاوی متعدد در دیوان یا شکل‌گیری خواسته‌های بسیاری در دل جمعیت‌های کارگری شده است.
شرایط بهره‌مندی از مشاغل سخت و زیان‌آور:
الف ـ اشتغال بیمه‌شده در مشاغل سخت و زیان‌آور به مدت 20 سال متوالی یا 25 سال متناوب
ب ـ پرداخت حق بیمه ایام مزبور از سوی کارفرما
ج ـ پرداخت چهار درصد حق بیمه سخت و زیان‌آور به سازمان تأمین اجتماعی جهت برقراری مستمری بازنشستگی.
حسب ماده 76 قانون تأمین اجتماعی به‌ویژه تبصره یک آن، افراد واجد شرایط می‌توانند تقاضای مستمری بازنشستگی کنند. بنابراین برقراری مستمری بازنشستگی (اعم از عادی و پیش از موعد) منوط به ارائه تقاضای بازنشستگی و پرداخت حق بیمه مربوط به ایام اشتغال است.
در بندهای 4 و 6 بخش «ب» تبصره 2 ماده 76 و درخصوص بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان‌آور نیز ارائه تقاضای بازنشستگی و پرداخت حق بیمه این ایام و به تبع آن تکلیف کارفرما به پرداخت چهار درصد حق بیمه اضافی الزامی دانسته شده است. بر این اساس تا زمانی که شخص سابقه مدنظر قانون‌گذار را دارا نبوده و تقاضای بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان‌آور نداشته باشد، کارفرما نیز تکلیفی به پرداخت چهار درصد مزبور نخواهد داشت.
بر اساس تبصره 2 ماده 76 و آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور، بازنشستگی بر این اساس منوط به پرداخت چهار درصد حق بیمه اضافی و احراز اشتغال در مشاغل سخت و زیان‌آور شده است.
حال سؤال اساسی این است که چه کسی و چه ارگان و نهادی صلاحیت بررسی جهت تشخیص سخت و زیان‌آوری را دارد؟ با عنایت به اینکه سازمان تأمین اجتماعی ممکن است خود در این ترافع ذی‌نفع باشد، بنابراین بهتر و بدیهی است که نهاد دیگری نماینده بررسی و تطبیق و تشخیص مشاغل سخت و زیان‌آور باشد.
احراز سخت و زیان‌آور‌بودن مشاغل مورد ادعای بیمه‌شده توسط کمیته‌های استانی وزارت کار انجام می‌شود و بنابر این بر عهده سازمان تأمین اجتماعی نیست.
موضوع: مرجع تشخیص مشاغل سخت و زیان‌آور
شماره دادنامه: 484
مورخ: 28/7/87
مرجع: هیئت عمومی دیوان عدالت اداری
مستندات: ماده 8 و بند 1 ماده 9 آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور مصوب 1380، اصلاحی 1385
به استناد بند 3 ماده 13 آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور مصوب 1380، اصلاحی 1385 ضرورت بررسی ماهیت و کیفیت شغل افراد از حیث انطباق یا عدم انطباق آن با مشاغل سخت و زیان‌آور به تشخیص کمیته‌های استانی واگذار شده اما نکته ظریف اینجاست که احراز اشتغال بیمه‌شده در مشاغل سخت و زیان‌آور (که به تأیید کمیته‌های استانی رسیده) به میزان مقرر در قانون، توسط سازمان تأمین اجتماعی
بررسی می‌شود.
به همین دلیل است که این قبیل بیمه‌شدگان به استناد دادنامه شماره 90 مورخ 10/3/89 هیئت عمومی دیوان عدالت اداری به صرف ارائه درخواست بازنشستگی، مجاز به ترک کار نیستند و باید شرایط و استحقاق آنها جهت بازنشستگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیان‌آور رسما از سوی سازمان تأمین اجتماعی آنها ابلاغ شود و سپس ترک کار کنند. احراز شرایط و استحقاق بیمه‌شده جهت بازنشستگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیان‌آور می‌بایست رسما از سوی سازمان تأمین اجتماعی ابلاغ شود.
از آنجایی که سردرگمی بین بیمه‌شدگان از نظر تردید در اینکه چه مرجعی مرجع صالح برای رسیدگی به موضوعات مشاغل سخت و زیان‌آور است، به‌طور خلاصه و نهایی باید گفت همان‌طور که در دادنامه شماره 95 مورخ 17/3/89 هیئت عمومی دیوان عدالت اداری نیز اشاره شده، صِرف تشخیص مشاغل سخت و زیان‌آور بر عهده «کمیته‌های استانی وزارت کار» واگذار شده و احراز سایر ضوابط و شرایط بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان‌آور از اختیارات و وظایف
«سازمان تأمین اجتماعی» است.