جهان خسته

شرق: شعله‌های جنگ روسیه و اوکراین دامان بازارهای جهانی را گرفته است. پس از موج متلاطمی که جنگ در بازار غذای جهان به راه انداخت، حالا بازار انرژی سست و ناپایدار شده و نگرانی‌های زیادی برای اقتصادهای بزرگ دنیا ایجاد کرده است. تا آنجا که تورم انگلیس پس از حدود چهار دهه دو‌رقمی شده است و ارزش یورو به پایین‌ترین سطح دو دهه اخیر سقوط کرده است. به جز این گزارش‌های متعددی از کند‌شدن رشد اقتصادی جهان منتشر شده است. البته این گزارش‌ها تنها محدود به کشورهای اروپایی نمی‌شود و اکونومیست از کاهش رشد تولید صنعتی چین گزارش داده و سازمان خواروبار جهانی (فائو) پیش‌بینی می‌کند که جنگ باعث ناامنی غذایی و رشد سوءتغذیه در خاورمیانه و شمال آفریقا می‌شود.

اقتصاد جهان در وضعیت شکننده

‌پس از شیوع کرونا، چندی است که بحران جنگ روسیه و اوکراین دامان اقتصادهای جهان را گرفته است. با شروع جنگ جهش قیمت غذا در بازارهای جهان خبرساز شد و کشورهای ثروتمندی مانند چین به ذخیره‌سازی حجم درخور‌توجهی از غذای موجود در بازارها روی آوردند و سازمان جهانی خواروبار کشاورزی یا فائو پیش‌بینی کرد که کمبود مواد غذایی در کشورهای فقیرتر و رشد بیشتر قیمت غذا در این کشورها موجب تشدید سوءتغذیه در مناطقی از جهان خواهد شد. در گزارش فائو شمال آفریقا و خاورمیانه از‌جمله مناطقی است که فائو برای تشدید ناامنی غذایی در آن ابراز نگرانی می‌کند. اما بحران جنگ روسیه و اوکراین به بازارهای غذا خلاصه نشد و حالا بازار انرژی متلاطم شده است. ضربات پی‌درپی جنگ بر پیکره اقتصاد جهان در حالی رخ می‌دهد که اقتصاد جهان پیش‌از‌این شیوع سهمناک کرونا را تجربه کرده بود. حالا بنا بر گزارش رویترز تورم انگلیس پس از چهار دهه دو‌رقمی شده و از ۱۰ درصد عبور کرده است.

همچنین اکونومیست نوشته است که نشانه‌های نگران‌کننده درباره فضای اقتصادی دنیا به چشم می‌خورند و در بسیاری از کشورها مردم جوری رفتار می‌کنند که انگار در دوران رکود به سر می‌بریم. در کشورهای ثروتمند OECD که بیش از 60 درصد تولید ناخالص داخلی جهان را به خود اختصاص می‌دهند، اعتماد مصرف‌کننده حتی در قیاس با روزهای شروع همه‌گیری کرونا کاهش یافته و مصرف‌کنندگان آمریکایی درباره وضعیت مالی خود ناراضی‌تر شده‌اند.

در این گزارش قید شده که کند‌شدن رشد اقتصادی منحصر به اروپا و آمریکا نیست و تولید صنعتی چین حدود سه درصد و خرده‌فروشی نیز بیش از ۱۱ درصد در قیاس با سال گذشته کاهش یافته‌اند. این موضوع در حالی رخ می‌دهد که موضوع بحران آب و تأثیرات آن بر اقتصاد جهانی و کشاورزی هم یکی دیگر از موضوعاتی است که رسانه‌های جهان به‌تازگی به آن پرداخته و اعلام می‌کنند که مجموع این موارد وضعیت اقتصاد جهان را در شرایط شکننده‌ای قرار داده است.

در بازار انرژی هم بلومبرگ نوشته است که در پی جهش چشمگیر قیمت گاز در بازارهای جهانی، قیمت برق در فرانسه و آلمان به رکورد تاریخی ۹۰۰ یورو برای هر مگاوات ساعت رسید که ۱۰ برابر قیمت‌های مدت مشابه سال گذشته است. در این گزارش تأکید می‌شود که جهش قیمت برق در فرانسه به دنبال آن رخ داد که شرکت «الکتریسیته دو فرانس» اعلام کرد بازگشت نیروگاه‌های هسته‌ای خاموش‌شده به مدار زمان‌بر خواهد بود. نیروگاه‌های هسته‌ای خاموش فرانسه با ظرفیت حدود ۸.۴ گیگاوات، سهمی ۱۴ درصدی در تولید برق هسته‌ای این کشور دارد. فرانسه که در سال‌های گذشته همواره صادرکننده برق به آلمان و بریتانیا بود، امسال احتمالا به واردکننده برق تبدیل شود.

همچنین تولید برق اروپا به خاطر خشک‌سالی‌ها و افت توان تولید برقابی و همچنین کاهش واردات گاز روسیه، با چالش مواجه شده و قیمت برق اوج گرفته است. قیمت گاز هم‌اکنون در بازارهای اروپایی به بالای سه دلار برای هر مترمکعب رسیده که شش برابر ماه مشابه سال گذشته است. در همین زمینه سازمان‌های غیردولتی هشدار داده‌اند که میلیون‌ها نفر در اروپا به زیر خط فقر خواهند رفت. بلومبرگ در گزارش دیگری می‌نویسد که با عمیق‌تر‌شدن بحران انرژی اروپا، یورو به زیر 99 سنت آمریکا سقوط کرد و به پایین‌ترین سطح در دو دهه اخیر رسید و کشورهای اروپایی ناچار شده‌اند بسته‌های حمایتی مانند یارانه و کاهش مالیات را برای شهروندان خود در نظر بگیرند.

روسیه هم در بازار انرژی بازنده شد

اروپا مقصد نیمی از صادرات نفت، ۸۰ درصد صادرات گاز و یک‌چهارم صادرات زغال‌سنگ از روسیه بوده است.

به گزارش یورونیوز و به گفته تیم مک فی، سخنگوی کمیسیون اروپا، تحریم روسیه توانسته درآمد این کشور را از صادرات انرژی به طور چشمگیری کاهش دهد. به‌عنوان مثال تحریم زغال‌سنگ روسیه توانسته تأثیر درخور‌توجهی بر درآمد صادرات انرژی روسیه داشته باشد؛ چرا‌که بلوک اروپا بزرگ‌ترین واردکننده زغال‌سنگ روسیه به شمار می‌رفته و حالا با این ممنوعیت روسیه حدود هشت میلیارد یورو (۸.۳ میلیارد دلار) ضرر خواهد کرد.

البته متضررشدن روسیه از این تحریم‌ها دور از ذهن هم نبود؛ چرا‌که روسیه همواره حتی بیشتر از اتحادیه اروپا، وابسته به صادرات گازش به اروپا بوده است. گواه این ادعا آنجاست که طبق آمارها تنها ۱۶ درصد صادرات گاز روسیه از طریق مایع‌سازی (ال‌ان‌جی) انجام می‌شود، ظرفیت صادراتش از طریق خط لوله روسیه به چین نیز هنوز تکمیل نشده و گرچه قرار است تا چند سال آینده به ۵۰ میلیارد مترمکعب برسد؛ ولی سال گذشته روسیه تنها ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز از طریق این خط لوله تحویل چین داده است.

با این حساب بدون بازار اروپا، حتی اگر ظرفیت خط لوله صادرات گاز روسیه به چین تکمیل شود، باز هم روسیه تنها قادر به صادرات سالانه ۹۰ میلیارد مترمکعب گاز خواهد بود؛ در‌حالی‌که سال میلادی گذشته بیش از ۲۵۰ میلیارد مترمکعب صادرات گاز داشته و بیش از ۸۰ درصد آن راهی اروپا شده بود. حتی ترکیه نیز سال گذشته ۲۴ میلیارد مترمکعب واردات گاز از روسیه داشت.

در کل سال 2021، ۴۰ میلیارد مترمکعب از صادرات گاز روسیه از طریق ال‌ان‌جی بود و تقریبا نصف آن نیز راهی بازارهای اروپایی شد.

اروپا به انرژی ایران نیاز ندارد

هرچند که برخی اخبار تبلیغاتی از برگ برنده برخی کشورها در آشوب اقتصاد جهان پس از جنگ می‌گویند؛ اما داده‌های اقتصادی نشان می‌دهد که بیشتر این اخبار صرفا محتوای تبلیغاتی دارد.

به‌عنوان مثال برخی اخبار از اهرم فشار ایران بر بازار انرژی جهان می‌گویند؛ اما این ادعا را کارشناسان انرژی قبول ندارند. به‌تازگی اتاق بازرگانی ایران از زیان هفت میلیارد‌دلاری کسری برق به صنایع ایران در سال گذشته خبر داده و انجمن کارفرمایی پتروشیمی ایران از زیان ۶۸۲ میلیون دلاری قطع گاز به صنعت پتروشیمی پرده برداشته است. نیویورک‌‌تایمز هم به‌تازگی در گزارشی به نقل از چند نفر از کارشناسان بین‌المللی انرژی نوشته که نیاز اصلی بازار اروپا گاز است که در‌این‌باره ایران نمی‌تواند کمکی به اروپا کند؛ چرا‌که ایران هم تقریبا تمام گاز تولیدی‌اش را در داخل مصرف می‌کند و هم مسیر آماده‌ای برای انتقال گاز به اروپا ندارد.

طبق گزارش این نشریه حتی درباره نفت هم کمکی از دست ایران ساخته نیست؛ زیرا حتی اگر همین فردا توافقی حاصل شود، اجرای آن پیچیده و مرحله‌ای خواهد بود و احتمالا چند ماه طول می‌کشد تا تحریم‌ها علیه ایران لغو شود.

آنها می‌گویند که تردید نسبت به پایداری توافق برجام در دولت‌های آینده آمریکا موجب می‌شود که سرمایه خارجی به‌راحتی وارد صنعت نفت و گاز ایران نشود و با این حساب عرضه‌ ایران در بازارهای جهانی دردی از زمستان اروپایی‌ها دوا نمی‌کند.

گزینه‌های جایگزین روسیه در بازار اروپا

با این حال اروپا حالا تقلا می‌کند که از مهلکه بحران‌های بازار انرژی جان سالم به در ببرد. مثلا آمریکا سال گذشته نزدیک ۲۴ میلیارد مترمکعب گاز مایع راهی اتحادیه اروپا کرد که بیش از دو برابر سال ۲۰۲۰ بوده است.

آمریکا توانایی صادرات بیش از ۵۰ میلیارد مترمکعب گاز مایع به اروپا در سال جاری میلادی را دارد. سال آینده نیز تولید گاز آمریکا ۱۴ میلیارد مترمکعب افزایش خواهد داشت. علاوه‌بر‌این قطر نیز سال گذشته ۲۲ میلیارد مترمکعب صادرات گاز مایع به اروپا داشت؛ اما این کشور سالانه ۱۱۰ میلیارد مترمکعب ظرفیت صادرات گاز مایع دارد. اگرچه قطر قراردادهای بلندمدت با کشورهای آسیایی برای صادرات گاز دارد؛ اما قطر اعلام کرده است می‌تواند حداقل ۱۵ درصد سطح صادرات خود به اروپا را افزایش دهد.

الجزایر نیز سال قبل تولید گاز خود را با صعودی درخور‌توجه افزایش داد و صادراتش را از ۳۲ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۰ به ۴۷ میلیارد مترمکعب در سال گذشته رساند. بخش اعظم صادرات این کشور راهی اروپا می‌شود. هرچند درباره الجزایر انتظار نمی‌رود رشد تولید گاز این کشور ادامه داشته باشد.

در‌این‌میان جمهوری آذربایجان نیز سال قبل برای اولین بار صادرات گاز به اروپا را آغاز کرد و بیش از هشت میلیارد مترمکعب گاز آماده تحویل به اروپا دارد. امسال نیز قرار است این رقم به ۱۱ میلیارد مترمکعب برسد و تا چند سال آینده دو برابر شود.

در کنار تمام اینها هفته گذشته تیم مک فی، سخنگوی کمیسیون اروپا، از کاهش استفاده از منابع انرژی فسیلی و افزایش سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر خبر داده و آن را تنها بخشی از طرح موسوم به ری‌پاور اتحادیه اروپا REPowerEU خوانده است.

با این حساب به نظر می‌رسد گرچه جایگزینی 200 میلیارد مترمکعب واردات گاز روسیه برای اروپا آسان نیست؛ اما فرایند تأمین انرژی اروپا در حال انجام است و با اقدام اخیر هفت کشور صنعتی موسوم به گروه هفت مبنی بر اعمال سقف قیمت برای نفت روسیه، به نظر می‌رسد که آتش جنگ به‌زودی در بازارهای جهان فروکش نمی‌کند و اتحادیه اروپا عزم خود را برای مقابله با روسیه جزم کرده است.

اروپا در بازار انرژی خود پیش‌بینی‌های لازم را داشته است

رضا پدیدار، عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با «شرق» تأکید می‌کند: اروپاییان برای خود سبد انرژی تازه‌ای را تعیین کرده‌اند و البته مواجهه کشورهای اروپایی با چالش‌های بازار انرژی مسئله‌ای نیست که اروپا به‌تازگی با آن مواجه شده باشد؛ بلکه مسائل بازار انرژی برایشان موضوعی کهنه و قدیمی است و آنها به اندازه کافی تجربه مواجهه با این مسائل را دارند و می‌توانند آن را به‌خوبی مدیریت کنند. به‌عنوان مثال ما در ایران 25‌میلیون‌و 500 هزار خودرو داریم؛ درحالی‌که کشور آلمان 85 میلیون خودرو دارد. چطور ما میزان سوخت خودروهایمان برای این اندازه خودرو با سوخت 85 میلیون خودروی آلمان برابری می‌کند؟ این نشان می‌دهد آنها سال‌هاست همه چیزشان را برنامه‌ریزی کرده‌اند و در یک نمودار تولید و مصرف برای خود جایگاه مناسبی تعریف کرده‌اند. آن وقت ما که خودمان هم افراط و هم تفریط داریم، سعی داریم درباره نحوه تأمین سوخت کشورهای اروپایی اظهار نظر کنیم! ما اصلا در جایگاه اظهارنظر نیستیم. او تأکید می‌کند که «خودمان لازم داریم پیش از هر چیزی یک برنامه ساماندهی در نظام تولید و مصرف انرژی برای کشورمان تعریف کنیم».

سوخت پاک؛ برگ برنده اروپا

حمیدرضا صالحی، نایب‌رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، هم به «شرق» می‌گوید که طبیعتا مصرف انرژی در اروپا اکنون کمی حساب‌شده‌تر است؛ ولی برای جلوگیری از بحران گزینه‌های جایگزین‌ هم دارند. برای مثل به‌تازگی بار دیگر به سمت استفاده از زغال‌سنگ رفته‌اند و در حال احیای نیروگاه‌های زغال‌سنگی‌شان هستند تا برق‌شان به مشکل نخورد. هم‌زمان در حال توسعه سریع نیروگاه‌های بادی و خورشیدی‌شان هستند. از سال 2021 در بسیاری از کشورهای اروپا کاملا به سمت استفاده از منابع تجدیدپذیر رفته‌اند و طبق آمار سال 2021، 85 درصد سرمایه‌گذاری‌ها در صنعت برق، با هدف تولید برق از منابع تجدیدپذیر بوده است و فقط 15 درصد برق حرارتی بوده است.

پایان حکومت سوخت‌های فسیلی

نایب‌رئیس کمیسیون انرژی ادامه می‌دهد: درحال‌حاضر بسیاری از کشورها از مرز 50 درصد استفاده از منابع تجدیدپذیر رد شده‌‌اند. خود آلمان فقط از طریق نور خورشید پشت‌بام خانه‌ها 37 هزار مگاوات برق تولید می‌کند. این عدد بزرگی است؛ آن هم وقتی که ما کل تولید برقمان از منابع تجدیدپذیر زیر 800 مگاوات است. تازه این فقط بخشی از فعالیت آنهاست. فقط هم آلمان نیست، تقریبا تمام اروپا این کار را کرده‌اند.

صالحی تأکید می‌کند: به نظر من نهایتا تا سه سال آینده، با رویکرد اروپا نسبت به استفاده از منابع تجدیدپذیر و سوخت پاک و سرمایه‌گذاری کلان بالای 80 درصد روی آن، نیاز اروپا به سوخت روسیه کلا برطرف می‌شود. حتی ممکن است اروپا با سرعتی بیش از آنچه ما فکر می‌کنیم، به این هدف برسد. هم‌زمان با اینکه اقداماتی برای ارزان‌شدن انرژی و کاهش مصرف آن در پیش خواهند گرفت.