ساسانیان و نقش آنها در تمدن بشری

مدیر میراث جهانی منظر باستان‌شناسی ساسانی فیروزآباد و سروستان فارس ساسانیان یکی از دو امپراتوری مهم ایران باستان هستند که بخش مهمی از تاریخ جنوب باختری آسیا را در طول هزاره یکم میلادی پدید آوردند. این پادشاهی به مدت چهار سده بر بخش‌های گوناگون آسیا چیرگی داشت و هماوردی جدی برای امپراتوری روم به حساب می‌آمد. هر دو دودمان ساسانی و روم وارث امپراتورهای بزرگ پیش از خود بودند: هخامنشیان و سلوکیان. بنابراین، این وارثان به ویژه ساسانیان در چارچوب سنت‌های تاریخی یک هزاره پیش از خود، سرنوشت کهن‌ترین مناطق تاریخی سرزمین‌های میان اقیانوس هند تا مرزها و کناره‌های دریای مدیترانه را تعیین کرده‌اند (1971:517-520; Daryaee 2010: 236-255 Yarshater).

پادشاهی ساسانی در پی تجربه دولت‌های بزرگی مانند هخامنشیان و اشکانیان در منطقه خاورمیانه پیدایش یافت. این پادشاهی شهرهای پایتختی خود را در منطقه ایران و میان‌رودان گستراند و سنت‌های سیاسی، اقتصادی و مذهبی چندهزاره تاریخ این سرزمین‌ها را مبنا و پایه اندیشه خودش قرار داد اما زایش نوآوری‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و مذهبی ساسانیان در این بستر سنتی بسیار اهمیت دارد (Christensen 1944).

32 پادشاه از سال 224 (پیروزی اردشیر بابکان بر واپسین پادشاه اشکانی) تا سال 651 میلادی (سال کشته‌شدن یزگرد سوم، واپسین پادشاه ساسانی) به مدت 427 سال در چارچوب امپراتوری ساسانی به استناد مطالعات سکه‌شناسی و متون تاریخی بر 27 استان نام برده‌ شده در کتیبه نقرشده در بنای کعبه زردتشت در نقش رستم فارس حاکمیت داشتند (Sprengling 1937: 126-244; 1953:2-114). میراث این حکومت بزرگ نوآوری در فنون معماری مانند برپایی بناهایی باشکوه در سنت کاخ‌سازی با استفاده از مصالح بوم‌آورد لاشه سنگ، ملات گچ و خشت و زایش فنون معماری به‌ویژه فن ایجاد تاق، قوس و اختراع گنبد خاوری برای نخستین بار در بناهای ساختمانی، ایجاد شهرهایی بزرگ با طرح دایره برای نخستین بار، توسعه شبکه‌های پیشرفته آبیاری در کشاورزی، ایجاد صحنه‌های نمایش قدرت یا تاج‌گذاری با آفرینش 38 صحنه نقش‌برجسته، و ساماندهی نظام‌های مذهبی با تکیه بر آیین نکوداشت آتش به عنوان منشأ نور و حقیقت بود.

بنیان‌گذار دودمان ساسانی، اردشیر بابکان (224-243 م)، در پی تحولات سیاسی اواخر دوره اشکانی و پراکندگی حاکمیتی و دینی از فیروزآباد فارس برخاست

 (Bivar 1989: 883). خاندان وی، از خانواده بازرنگیان فارس یعنی متولیان امور مذهبی این منطقه بودند و مشروعیت لازم برای دستیابی به قدرت سیاسی را داشتند (Frye 1983: 118-119). اردشیر یکم بنیان‌گذار حکومت ساسانی، منطقه فارس یعنی مرکز نوزایی سرزمین ایران را یکپارچه و با چیرگی بر مناطق داخلی ایران در سال 230 میلادی به عنوان شاه ایران سکه ضرب کرد

 (Wiesehöfer 1986:371-376). وی شهر فیروزآباد را با کاربری نظامی پی‌ریزی کرد و نخستین بناهای خود را در این دشت ساخت. ساختار سیاسی پادشاهی خود را بر منطقه فارس، فلات ایران و میان‌رودان در چارچوب دیوان‌سالاری دولتی تشکیل داد و نوآوری مهم وی استقرار یک مذهب رسمی دولتی بود. در پی همین اصلاحات، با افزودن دیوان‌سالاران دولتی به طبقات اجتماعی مانند مغان، جنگاوران و کارگران در کتاب مقدس اوستا، یعنی کتاب مذهبی آیین زرتشتی، ساختار حکومتی پادشاهی ساسانی را با هدف جلوگیری از فروپاشی و تجزیه سرزمین ایران به کانونی ملی‌گرایانه برای وحدت و حفظ هویت ملی ایرانیان تغییر داد (Frye 1979: 335-341). پویایی هنری بنیان‌گذار پادشاهی ساسانی کمتر از اصلاحات سیاسی و مذهبی او نبود بلکه شاهکارهای هنر معماری بومی ایران برای نخستین بار با استفاده از مصالح بوم‌آورد با نوآوری در سبک هنر محلی با ساخت دو بنای کاخ ‌قلعه دختر، کاخ آتشکده، ایجاد شهر شکوه اردشیر با پلان دایره بنیان گذاشته شد. نبوغی که در مقیاس بناهای بزرگ فیروزآباد برای نخستین بار در خاورمیانه تجربه شد، در سرتاسر این دوره پیوستگی یافت و در هنر دوره اسلامی به ویژه بنای گنبد مساجد ایران چشمگیر شد (Frye 1983: 116-180). اصلاحات اساسی اردشیر در ضرب هشت نوع سکه با تاج ویژه خود سنتی برای سایر پادشاهان این دودمان بزرگ شد به گونه‌ای که امروزه تاریخ‌گذاری دوره ساسانی برای تاریخ‌نگاران در بررسی چهره و تاج هر پادشاه ساسانی با سایر آثار هنری این دوره به آسانی ممکن شده است.

آثار ساسانی فیروزآباد، مجموعه متشکل از ساختار شهری دایره‌وار با برج‌ها و باروهای دفاعی محاط درون خندقی است که به شهر گور یا شهر شکوه اردشیر معروف است. دو بنای بزرگ قلعه‌دختر و کاخ هر دو از بناهای باشکوهی هستند که کارکرد آنها به عنوان واحدهایی سیاسی، اداری مطرح است. در مسیر تنگاب فیروزآباد نیز دو صحنه نقش‌برجسته کنده‌کاری شده است که بازتابی از تحولات سیاسی دوره ساسانی به ویژه انتقال قدرت از حکومت اشکانی به ساسانی است (Lukonin 1972: 291-294). این آثار ساسانی در محدوده‌ای جغرافیایی به نام اردشیر خوره یا شکوه اردشیر در دوره ساسانی بنا شده‌اند ولی نام این محل در دوره اسلامی به فیروزآباد یا پیروزآباد تغییر داده شده است (Huff 1983: 296-298).

فیروزآباد شهری بزرگ و مشهور است که مجموعه‌ای وسیع از نوآوری‌های تمدن ساسانی در آنجا تحقق یافته است. منطقه‌ای که بنیان یا گهواره دودمان و تبار ساسانیان است. فارس شاخص‌ترین و بسنده‌ترین منطقه پادشاهی ساسانیان است که باید شکل‌گیری، دگرگونی و پایداری اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بیش از 400 سال تمدن ساسانی را در آنجا نشان داد. این تمدن در درازای حیات خویش گستره فرهنگ ایران را مدیریت کرد و میراثی بزرگ برای نفوذ آیین اسلام به یادگار گذاشت.

منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس همچنین با برداشت از سنت‌های آیینی و فرهنگی هخامنشی و اشکانی، دادوستد فرهنگی با هنر و معماری روم باستان و فرایند قابل ملاحظه تأثیر آن بر طراحی شهر، معماری و رویکردهای هنر ایران در دوره اسلامی را نشان می‌دهد. این منظر باستان‌شناختی شکوهمند نمونه‌های کامل و شاخص از شبکه‌ای کارآمد و کارا در استفاده از زمین و بهره‌برداری از منابع زیست‌بوم در داد و دهش با محیط زیست است که فنون، نوآوری و سبک معماری ویژه مانند برپایی گنبد بر طرح مربع اساسی‌ترین سهم ساسانیان در مهرازی (معماری) ایران در خاورمیانه است.

مجموعه «میراث جهانی منظر باستان‌شناسی محور ساسانی فارس» در چهل‌ودومین گردهمایی مجمع جهانی یونسکو در شهر منامه پایتخت بحرین در تیرماه 1397 خورشیدی با شماره ثبت 1568 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.