دسترسی نامتوازن به پزشک متخصص؛ ضرورت افزایش ظرفیت دستیاری پزشکی

آسیه فروردین: با وجود تأکید بر عدالت در دسترسی مردم به خدمات درمانی تخصصی، سرانه پایین پزشک در ایران، به‌ویژه کمبود پزشکان متخصص، ناشی از سیاست‌های نادرست آموزش پزشکی وزارت بهداشت در سال‌های گذشته، موجب دسترسی نامتوازن مردم به این خدمات شده است که حضور حدود 50 درصد پزشکان کشور در پایتخت، مؤید این ادعاست. هرچند برابری در ارائه خدمات پزشکی به‌ویژه پزشکان متخصص، برای ارتقای سلامت جامعه، ضروری و جزء مأموریت‌های دولت در حوزه سلامت و درمان است؛ اما شکاف زیادی بین استان‌های کم‌برخوردار و دهک‌های پایین با استان‌های برخوردار و اقشار مرفه در زمینه بهره‌مندی از دسترسی به پزشک متخصص وجود دارد.

دسترسی نامتوازن 45 درصدی: تهرانی‌ها برابرترند!

طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، سرانه پزشک متخصص در ایران، 5.9 نفر به‌ازای هر 10 هزار نفر است. در گزارش سال گذشته (1401) کمیسیون اصل 90 مجلس، این رقم در ایران، 54 پزشک به‌ازای 100 هزار نفر و در کشورهای اروپایی، غالبا بالای ۲0۰ و حتی ۳0۰ نفر ذکر شده است. ازاین‌رو، تعداد پزشکان متخصص در ایران، حدود یک‌ششم استاندارد جهانی برآورد می‌شود. علاوه بر کمبود سرانه پزشک متخصص که بیش از 40 هزار نفر در سراسر کشور را شامل می‌شود، دسترسی نامتوازن به خدمات پزشکی در مناطق مختلف کشور نیز قابل‌توجه و البته قابل‌تأمل است. براساس گزارش مرکز آمار ایران، جمعیت تهران در سال 1400، کمی بیش از 9 میلیون نفر بوده که با لحاظ‌کردن جمعیت 84 میلیون‌نفری کشور در همین سال، پایتخت ایران، تقریبا 11 درصد جمعیت را به خود اختصاص می‌دهد. در همین زمینه، آمارهای سازمان نظام‌ پزشکی نیز نشان می‌دهد بیش از 50 درصد جمعیت کشور در مناطقی زندگی می‌کنند که فقط 3.8 پزشک متخصص به‌ازای هر 10 هزار نفر در آنجا وجود دارد. این در حالی است که 45 درصد پزشکان متخصص در تهران حضور دارند و 55 درصد آنها در سایر کلان‌شهرها و شهرهای کوچک‌تر ساکن هستند و به جمعیت حدود 70 میلیون‌نفری خدمات ارائه می‌دهند. این آمار به این معناست که بخش عمده‌ای از جمعیت ایران از عدم توازن پزشک در مناطق محل سکونت خود رنج می‌برند و به همین دلیل صف‌های طولانی برای دسترسی به پزشکان به‌ویژه متخصصان و فوق‌تخصص‌ها وجود دارد. همچنین بسیاری از ساکنان شهرستان‌ها، ناچارند با صرف هزینه‌های گزاف، دوری از کسب‌وکار شخصی یا اداری حداقل برای چند روز یا بیشتر، به تهران یا سایر کلان‌شهرهایی که پزشکان متخصص و خدمات درمانی مطلوب‌تر دارند، سفر کنند که این امر، هزینه‌هایی علاوه بر درمان، مانند حمل‌ونقل، سکونت و تبعات اقتصادی و اجتماعی دیگر نیز به همراه دارد.

تجربیات ناکام انتقال پزشکان به مناطق محروم

برای کاهش معضلات ناشی از عدم توازن پزشک در مناطق محروم، قوانین، طرح‌ها و اقداماتی مانند توزیع پزشکان متخصص در این مناطق یا ارائه تسهیلات ویژه به آنها، از جمله لحاظ‌کردن امتیازات بیشتر برای متخصصانی که به شهرهای کوچک‌تر می‌روند، تدوین، ارائه و انجام شده است. بااین‌همه روند فعلی نشان می‌دهد نتایج حاصل از قوانین و اقدامات انجام‌شده در زمینه توزیع پزشکان متخصص در استان‌های مختلف کشور، موفقیت‌آمیز نبوده است. در این زمینه، سوق‌دادن پزشکان شاغل در تهران و سایر کلان‌شهرها برای حضور در مناطق محروم و افزایش کمی و کیفی خدمات پزشکی در این مناطق ناکام بوده، زیرا منفعت مادی، تجهیزات زیرساختی و امکانات رفاهی در پایتخت یا شهرهای بزرگ، بر چالش‌های ناشی از طبابت در مناطق کم‌برخوردار، غالب است و انگیزه چندانی برای کار در مناطق محروم توسط پزشکان متخصص ایجاد نمی‌شود. مثلا براساس طرح تحول سلامت برای جذب پزشکان به مناطق محروم، حقوق آنها تا پنج برابر افزایش یافت؛ اما طبق اظهارات قاضی‌زاده‌هاشمی، وزیر وقت بهداشت، فقط هزارو 500 نفر داوطلب شدند.

از پزشک خانواده تا بحران تعطیلات نوروزی

اکنون در حالی از اجرای طرح پزشک خانواده از اردیبهشت امسال، به‌صورت سراسری، با تأکید بر استان‌های کم‌برخوردار سخن گفته می‌شود که مردم به‌ویژه در همین استان‌ها، به‌شدت معضل کمبود پزشک را احساس می‌کنند و اجرای این طرح نیز با وجود برنامه‌ریزی‌ها و وعده‌های دولت‌های مختلف طی بیش از یک‌ ‌دهه گذشته، عملی نشده و کامیابی این پروژه در گرو حل معضل نیروی انسانی، افزایش سرانه پزشکان عمومی و متخصص برای تأمین پزشک به‌ویژه در مناطق محروم است. همچنین در تعطیلات نوروز که روزهای تعطیلی بیشتر است و مسافرت‌ها و استراحت شهروندان در مشاغل مختلف از جمله پزشکان گسترش می‌یابد، یکی دیگر از جلوه‌های کمبود پزشک متخصص در کشور، به‌ویژه در شهرهای کوچک است. هرچند طبق گفته سخنگوی وزارت بهداشت، حدود 3.8 میلیون نفر در ایام نوروز 1402 به مراکز بهداشتی مراجعه کرده‌اند؛ اما ابوالفضل باقری‌فرد، معاون آموزشی این وزارتخانه، اذعان دارد ارائه خدمات سلامت در ایام نوروز مثل روزهای معمولی نیست و ضعیف‌تر می‌شود. بر همین اساس، جلیل میرمحمدی‌میبدی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، با انتقاد از کمبود پزشک متخصص در ایام نوروز تصریح کرد افزایش ظرفیت پزشکی، بدون توجه به اعتبارات موردنیاز، نشدنی است و باید زیرساخت‌های تربیت پزشک افزایش یابد. ابوالفضل ابوترابی، عضو کمیسیون امور داخلی کشور و شوراها نیز با اشاره به انحصار وزارت بهداشت در زمینه ظرفیت پایین پذیرش در رشته‌های پزشکی معتقد است نتیجه انحصار این است که مردم در تمام ایام سال با کمبود پزشک متخصص مواجه‌ هستند و این وضعیت، در عید نوروز بیش‌ازپیش بحرانی شد. ضمن اینکه علاوه بر پزشک، با بحران پرستار هم روبه‌رو هستیم. نماینده نجف‌آباد با اشاره به حوزه انتخابیه خود به‌عنوان یکی از شهرهای کوچک‌تر در مقایسه با کلان‌شهرها، از نوبت‌های چندین ماهه سونوگرافی و خدمات مشابه، انتقاد کرده و وضعیت خدمت‌‌رسانی تخصصی پیشرفته در حوزه پزشکی را بدتر می‌داند. به گفته وی، در این حوزه انتخابیه، دستگاه آنژیوگرافی وجود دارد؛ ولی متخصص قلب وجود ندارد و مسئول تأمین این متخصصان، وزارت بهداشت است. بنا به اظهارات ابوترابی، در زمینه معاینه چشم نیز کمبود جدی وجود دارد و وضعیت در حوزه پیراپزشکی، پزشک عمومی و به‌ویژه پزشک متخصص، وحشتناک‌تر است.

برابری در دسترسی با افزایش تربیت پزشک متخصص

صف‌های طولانی مطب‌ها و درمانگاه‌های تخصصی، زمان ویزیت نامناسب، سفرهای درمانی و... از جمله معضلاتی است که کمبود پزشک متخصص برای نظام سلامت کشور ایجاد کرده است، معضلاتی که با شروع بحران سالمندی در سال‌های پیش‌رو بیشتر خودنمایی خواهند کرد. در همین راستا سینا سمیعی کارشناس نظام سلامت معتقد است وزارت بهداشت می‌تواند با افزایش ظرفیت پذیرش دستیاری پزشکی، مشکل کمبود و عدم توازن در توزیع پزشک متخصص را در کوتاه‌مدت با تأمین نیروی انسانی کافی و نیز بومی‌گزینی حل کند؛ همچنین زیرساخت مناسبی برای اجرای صحیح طرح پزشک خانواده و توسعه گردشگری سلامت در منطقه ایجاد کند. ازاین‌رو با بهبود شاخص‌ها و استانداردهای جهانی در حوزه آموزش پزشکی، می‌توان بذر عدالت در دسترسی به خدمات حوزه سلامت و درمان را «کاشت»، با نظارت، توازن را به طور مستمر «داشت» و تبعیض را «برداشت». این سه‌گانه کاشت، داشت و برداشت، اقدامات اساسی برای دسترسی متوازن مناطق برخوردار و کم‌برخوردار به پزشکان متخصص است، در غیر این صورت، این باور همچنان تقویت می‌شود که: «همه با هم برابرند اما بعضی برابرترند!»؛ آنچه هم‌اکنون کاملا شاهد آن هستیم.