چرخش اردوغان؟

رئیس‌جمهور ترکیه تصمیم گرفته است برای عبور از سخت‌ترین دوران ریاست خود، دست به اقداماتی گسترده بزند و اولین نشانه‌های آن را در معرفی کابینه جدید بروز داده است. رجب طیب اردوغان در این اقدام، ۱۵ وزیر سابق خود را تغییر داد. فخرالدین کوجا، وزیر بهداشت و محمت نوری ارسوی، وزیر فرهنگ و گردشگری تنها وزرایی هستند که در دولت جدید اردوغان سمت‌های خود را حفظ کردند. اردوغان این‌بار بیشتر از چهره‌های تکنوکرات در تیم جدید خود استفاده کرده است.

اردوغان پس از ادای سوگند در مراسم رونمایی از کابینه جدید خود، محمت شیشمک، بانکدار پیشین بین‌المللی را به عنوان وزیر جدید خزانه‌داری و دارایی ترکیه معرفی کرد. انتخاب شیشمک که بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ به عنوان وزیر دارایی و معاون نخست‌وزیر، مسئول اقتصاد ترکیه بود بسیار مورد توجه سرمایه‌داران قرار گرفته است. او همچنین پیش از آنکه روند مستمر سقوط لیر ترکیه آغاز شود، از سمت خود کناره‌گیری کرده بود. انتصاب او می‌تواند نشانه‌ای از کنارگذاشتن سیاست‌های نامتعارف اقتصادی اردوغان باشد که تورم و کاهش ارزش پول ملی قابل توجهی به ترکیه تحمیل کرده است.

شیشمک، اقتصاددان سابق «مریل لینچ»، شرکت خدمات مالی آمریکایی است که به مخالفت با سیاست‌های غیرمتعارف اردوغان در اقتصاد معروف است و انتخاب او از سوی رئیس‌جمهور ترکیه می‌تواند نشانه مهمی از تغییر رویکردهای اردوغان به شمار برود. ترکیه با بحران اقتصادی روبه‌روست و نرخ تورم در این کشور در ماه اکتبر سال گذشته به ۸۵ درصد رسید. هرچند با برخی از اقدامات دولت این نرخ در آستانه انتخابات در ماه می‌ به کمتر از ۴۴ درصد کاهش یافت اما کارشناسان معتقدند این کاهش امری موقتی بوده است. ارز ملی ترکیه هم از ابتدای سال میلادی تاکنون بیش از ۱۰ درصد ارزش خود را در برابر دلار از دست داده است و تمامی این موارد چالش‌هایی هستند که شیشمک با آن روبه‌رو خواهد بود.

انتصاب این بانکدار معروف می‌تواند نشان‌دهنده انحراف از سال‌ها سیاست‌های اقتصادی غیرمتعارف در دوره اردوغان باشد که شامل پایین‌نگه‌داشتن نرخ بهره بانکی با وجود افزایش تورم و کنترل شدید دولت بر بازارها بود. اردوغان با این انتصاب نشان داد که او به سیاست‌های اقتصادی دگراندیشان باز خواهد گشت. تحلیلگران می‌گویند که انتصاب شیمشک به عنوان وزیر خزانه‌داری و دارایی ممکن است راه را برای افزایش نرخ بهره در ماه‌های آینده هموار کند.

بانک مرکزی ترکیه در ماه‌های پیش از انتخابات برای حمایت از لیر، متحمل زیان سنگینی شد، به‌گونه‌ای که ذخایر ارزی آن برای اولین بار در ۲۱ سال اخیر به زیر صفر سقوط کرد و ارزش اوراق بهادار و اوراق دلاری به‌شدت کاهش یافت. چند روز مانده به دور دوم انتخابات، اردوغان از شماری از امیرنشین‌های خلیج فارس، بدون بردن نام آنها، سپاسگزاری کرد بابت اینکه مقادیری ارز به بانک‌های ترکیه واریز کردند. او گفت این مبالغ برای مدتی آرامش خیال ارزی فراهم می‌کند. خبرگزاری‌ها نوشته بودند ورود میلیون‌ها گردشگر خارجی در تابستان جاری به ترکیه و ارزی که هزینه می‌کنند نیز شانسی برای دولت است تا فرصت بازنگری در سیاست‌های خود را داشته باشد.

به‌ نوشته رویترز، با وجود تغییرات یادشده در مهره‌های کلیدی اقتصادی، موفقیت در تقویت ارزش لیر و ادامه کاهش نرخ تورم به استقلال عمل این چهره‌ها بستگی دارد و در غیر این صورت، ترکیه در مسیر آشفتگی بیشتر گام برخواهد داشت. امره پکر، مدیر یک گروه اقتصادی در استانبول، با ابراز بدبینی نسبت به ارائه راهکارهای بلندمدت برای بهبود اقتصاد، اعلام کرد که انتصاب محمت شیمشک صرفا بحران را به تعویق می‌اندازد.

در وزارت خارجه هم اردوغان دست به تغییری بزرگ زد و به جای چاوش اوغلو که از سال ۲۰۱۴ در این سمت حضور داشت، تصمیم گرفت هاکان فیدان، رئیس پیشین سازمان اطلاعات ترکیه (میت) را جانشین او کند. فیدان که یکی از نزدیک‌ترین دستیاران اردوغان است، از سال ۲۰۱۰ ریاست سازمان اطلاعات ملی ترکیه را بر عهده داشته و پیش از آن هم مشاور اردوغان در دفتر نخست‌وزیری بوده است.

اردوغان همچنین یاشار گولر، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ترکیه را به عنوان وزیر دفاع معرفی کرد و او را جایگزین خلوصی آکار کرد. این مرد ۶۹ساله در طول تهاجمات نظامی ترکیه به سوریه در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ فرمانده ارتش بود و بر عملیات‌های نظامی بعدی در آنجا و همچنین عراق نظارت داشت. اردوغان همچنین اعلام کرد که جودت ییلماز معاون او خواهد بود. ییلماز قبلا به عنوان وزیر توسعه، معاون رئیس حزب عدالت و توسعه و همچنین معاون نخست‌وزیر فعالیت کرده است. ییلماز ۵۶ساله از نوامبر ۲۰۲۰ رئیس کمیسیون برنامه‌ریزی و بودجه پارلمان ترکیه بوده است.

تحلیلگران بر این باورند معرفی این افراد به عنوان وزرای جدید نشان می‌دهد که او تلاش خواهد کرد بر حضور افراد تکنوکرات به جای چهره‌های سیاسی تمرکز کند. همچنین مطابق معمول اردوغان سمت‌های کلیدی را در اختیار کسانی قرار داده که بسیار به آنها اعتماد دارد.

اردوغان در هنگام معرفی اعضای کابینه خود اعلام کرد که ترکیه امروز قوی‌تر از دیروز تلاش می‌کند اهداف جمهوری صدساله را محقق کند. او همچنین ابراز امیدواری کرد با همراهی اعضای کابینه‌اش بتواند مشکلات در کشور را بدون توجه به موانع برطرف کند و این کشور را در مسیر رشد و پیشرفت بیشتر رهبری کند.

تنها زن کابینه وزرا در دولت جدید اردوغان، ماهنور گوک‌تاش، رئیس وزارت امور خانواده است. او ۴۰ساله و متولد بلژیک است. گوک‌تاش در سال ۲۰۰۹ به عنوان معاون حزب اومانیست بلژیک در خط دموکرات مسیحی انتخاب شده بود. او اولین نماینده محجبه مجلس بلژیک بود، اما بعدها به دلیل اینکه نسل‌کشی ارامنه را به رسمیت نشناخت، از حزب خود اخراج شد.

درحالی‌که تصور می‌شد با توجه به ائتلاف حزب دموکراتیک‌ خلق‌ها با مخالفان اردوغان، کردها سهمی در وزارتخانه‌ها نداشته باشند، این بار اردوغان ظاهرا قصد دارد تا برای حفظ آرا و محبوبیت خود، از پتانسیل کردها نیز استفاده کند. در کابینه جدید اردوغان، جودت یلماز، معاون ریاست‌جمهوری، محمت شیمشک، وزیر اقتصاد، هاکان فیدان، وزیر خارجه و فخرالدین کوجا به ریاست وزارت‌ بهداشت گمارده شدند که همگی اصالتا کردتبار هستند.

روزنامه «جمهوریت» ترکیه نوشت هاکان فیدان اولین فردی است که از سمت ریاست سازمان اطلاعات ملی (میت) به سمت وزیر خارجه این کشور منصوب شده است، این روزنامه با بیان اینکه این انتصاب در تاریخ ترکیه ثبت خواهد شد، یادآوری کرد که پیش‌تر رجب طیب اردوغان او را «جعبه اسرار» خود خوانده بود. روزنامه «ینی‌شفق»، نزدیک به حزب عدالت‌ و توسعه نیز با سرتیتر «اولین وزرای قرن ترکیه معرفی شدند» به معرفی کابینه جدید دولت اردوغان پرداخت. روزنامه ینی‌شفق در مقاله‌ای به قلم یوسف کاپلان نوشت که پس از انتخابات ۱۴ می‌ که منجر به پیروزی قاطع اردوغان در دور دوم شد، سیاست ترکیه دیگر مانند سابق نخواهد ماند. در این مقاله با اشاره به مسئله کردها در ترکیه آمده است که برای خاتمه‌دادن به مداخله «امپریالیست‌ها» در مسئله کردها باید به دنبال هویت اسلامی رفت و نباید مسئله قومی را مطرح کرد.

روزنامه «حریت» نیز با اشاره به تغییرات اساسی کابینه جدید اردوغان نوشت که رئیس‌جمهور اردوغان در دوره جدید تصمیمات بسیار مهمی را آغاز کرده است. حریت همچنین اشاره کرده است که اکثر وزرای کابینه قبلی اردوغان، در این دوره کاندیدای مجلس شدند و همگی در انتخابات پیروز شدند.

هاکان فیدان؛ جعبه  اسرار  اردوغان

هاکان فیدان در سال ۱۹۶۸ در آنکارا متولد شد. او در سال ۱۹۸۴ به آکادمی جنگ ترکیه رفت و سپس در ارتش ترکیه آغاز به خدمت کرد اما در سال ۲۰۰۱ استعفا داد و مشغول تحصیل و هم‌زمان تصدی پاره‌ای مناصب دولتی خصوصا در نهاد نخست‌وزیری ترکیه شد. فیدان ابتدا از دانشگاه مریلند ایالات متحده مدرک لیسانس مدیریت و علوم سیاسی و سپس از دانشگاه بیلکنت فوق لیسانس و دکتری روابط بین‌الملل دریافت کرد. پایان‌نامه‌ فوق لیسانس او درباره نقش سرویس‌های امنیتی در حوزه‌ سیاست خارجی و رساله‌ دکتری‌اش حول محور موضوع فناوری اطلاعات، دیپلماسی و معاهدات بین‌المللی بود.

فیدان مدتی در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متصدی مسئولیتی شد و درباره پرونده‌ اتمی ایران به کندوکاو پرداخت. او سپس از سال ۲۰۱۰ به عضویت هیئت‌مدیره سازمان اطلاعات ترکیه درآمد و پس از مدت کوتاهی جانشین امره تانر، رئیس میت و امنیتیِ معروف و کهنه‌کار ترکیه، شد. در این زمان او تنها ۴۲ سال داشت و به ندرت فردی در این سن در رأس یک سازمان اطلاعاتی قرار می‌گیرد. امری که پاره‌ای نارضایتی‌ها را در میان کهنه‌کارانِ عرصه امنیتی‌ ترکیه برانگیخت.

فیدان در دوره‌ ریاستش بر میت با الهام از ساختارهای سرویس‌های اطلاعاتی ایالات متحده و بریتانیا تغییراتی در ساختار میت ایجاد کرد، تعاملات میت با رسانه‌ها و فعالان رسانه‌ای را گسترش داد و بر سطح تحرکات و فعالیت‌های میت در عرصه‌ فضای مجازی و به زبان‌های مختلف به شدت افزود.

فیدان در میت به شدت کوشید از اتکا و وابستگی میت در حوزه‌ کسب و گردآوری اطلاعات در عرصه‌ بین‌المللی به سرویس‌‌های اطلاعاتی غربی بکاهد. در دوره‌ ریاست او بر میت همچنین دامنه‌ فعالیت‌های بین‌المللی میت توسعه یافت و این سرویس اطلاعاتی خصوصا در قفقاز، سوریه، عراق و لیبی حضور و نفوذ پررنگ‌تری یافت‌.

هاکان فیدان به دنبال کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ ترکیه مورد انتقادات زیادی قرار گرفت مبنی بر اینکه چرا سازمان تحت اداره‌اش پیش از کودتا پی به تحرکات و طرح‌ریزی توطئه‌هایی در میان نیروهای مسلح نبرد و آن را پیش از وقوع خنثی نکرد. او با این حال این بحران را با حمایت رجب طیب اردوغان به سلامت پشت سر گذاشت.

فیدان در قضایای مرتبط با جمال خاشقجی هم نقش پررنگی ایفا کرد و مایه‌ دردسر بسیار عظیمی برای استخبارات عربستان سعودی شد. از آخرین اقدامات او نیز کوشش جهت ترمیم مناسبات میان دولت ترکیه و دولت سوریه بود که با موفقیت آن را پشت سر گذاشت.

فیدان اعتقاد دارد که نقش فعالیت‌های اطلاعاتی در حوزه سیاست خارجی ترکیه باید افزایش یابد و از این رو پیش‌بینی می‌شود که از مقوله‌ جاسوس-دیپلمات‌ها در دوره‌ تصدی او بر وزارت خارجه‌ ترکیه استفاده‌ گسترده‌تری شود. برخی تحلیلگران احتمال می‌دهند که وزارت خارجه‌ ترکیه آخرین ایستگاه در ترقیات سیاسی فیدان در عرصه‌ سلسله‌مراتب قدرت در ترکیه نباشد.

با اینکه هاکان فیدان که پیش‌تر مسئولیت سازمان میت ترکیه را بر عهده‌ داشت، برای اولین‌بار عهده‌دار وزارت‌ خارجه شده است اما نام او برای مقامات ایران ناآشنا نیست. او در زمان عهده‌داری ریاست میت، بارها به‌ صورت مخفیانه به ایران سفر کرده است.

وزیر امور خارجه ایران پس از انتصاب هاکان فیدان به وزارت خارجه، در صفحه توییتر خود نوشت:‌ «انتخاب برادرم هاکان فیدان را به سمت وزیر امور خارجه جمهوری ترکیه صمیمانه تبریک می‌گویم. ما بارها از نزدیک دیدار و گفت‌وگو کرده‌ایم. او دیپلماتی حرفه‌ای و فهیم است. به برادرم مولود چاووش اوغلو هم خدا قوت می‌گویم».

هاکان فیدان به روابط نزدیکش با جمهوری اسلامی شهرت دارد. در سال ۲۰۱۴ در اسناد اسنودن که توسط مجله اشپیگل منتشر شده بود، از هاکان فیدان به عنوان یکی از مهم‌ترین دلایل دعوای دولت اردوغان و فتح‌الله گولن نام برده می‌شد. این اسناد به ارتباطات او با ایران اشاره داشت اما توسط دولت اردوغان رد شد. با این‌ حال به نظر می‌رسد فیدان احتمالا با وجود داشتن رابطه نزدیک با ایران، در سیاست‌های کلان ترکیه از جمله مسئله سوریه و قره‌باغ با مقامات تهران دچار تنش شود.