توسعه و ژئواکونومی، محرک توسعه روابط ایران و ازبکستان

امید رحیمی - کارشناس و پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی

ازبکستان یکی از متحول‌ترین جمهوری‌های شوروی سابق در سال‌های اخیر بوده است. به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف در این کشور پس از اسلام کریم‌اف با تحولات و اصلاحات عمیقی همراه شده است. در‌حالی‌که ازبکستان تا پیش از این یکی از کشورهای بسته در جهان محسوب می‌شد، در دوره جدید با لغو روادید با بیش از صد کشور، به یکی از بازترین کشورهای جهان تبدیل شد. در‌عین‌حال، در فضای داخلی نیز رسانه‌ها آزادی‌های بیشتری یافتند و در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و مذهبی نیز آزادی‌های بیشتری ارائه شد. هم‌زمان با این تحولات، گسترده‌ترین اصلاحات در حوزه اقتصاد صورت گرفت و یک روند سریع از گذار به اقتصاد بازار و توسعه صنعتی را در این کشور شاهد بودیم.

ارتقای شاخص باز‌بودن تجاری از کمتر از 30 به بالاتر از 60 در طول کمتر از پنج سال، رشد تجارت سالانه بیش از 15 درصد، رشد اقتصادی با میانگین بیشتر از پنج درصد (7.1 درصد در سال 2021)، بهبود شاخص‌های فضای کسب‌و‌کار و جذب 11.1 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، تنها بخشی از نتایج این اصلاحات بوده است. این نتایج در کنار برون‌دادهای سیاسی و توسعه‌ای در ازبکستان، سبب شده تا این کشور به الگویی الهام‌بخش برای اصلاحات و توسعه در میان جمهوری‌های شوروی سابق تبدیل شود؛ الگویی که اساسا متمایز از مدل‌های مرسوم مبتنی بر ساختارهای داخلی کشورهای این منطقه بوده است.

در حوزه سیاست خارجی نیز ازبکستان تحولات عمده‌ای را تجربه کرده است. در‌حالی‌که چالش‌های زیادی با همسایگان وجود داشت و روابط با قدرت‌های بزرگ نیز ماهیت سینوسی عجیبی به خود گرفته بود، شاهد نوعی ثبات توسعه‌ای در سیاست خارجی این کشور بوده‌ایم. در سال 2017 پس از بیش از یک دهه، رئیس‌جمهور ازبکستان اولین سفر خود به واشنگتن را با هدف شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل انجام می‌دهد و در یک رویکرد موازنه‌ای، روابط مستحکمی نیز با روسیه و سایر کشورها شکل‌ می‌گیرد. در چنین شرایطی، روابط با جمهوری اسلامی ایران نیز متحول شده و در چارچوب سیاست خارجی جدید دولت شوکت میرضیایف ساختار جدیدی به خود می‌گیرد. در‌حالی‌که دو کشور روابط سردی را از دهه 1990 تا سال 2016 تجربه می‌کردند که حتی برخی تنش‌ها را نیز در بر می‌گرفت، از سال 2017 به بعد گرمی بی‌سابقه‌ای بر روابط دوجانبه حاکم شد.

دیدارهای متعددی بین شوکت میرضیایف با رؤسای جمهور وقت ایران ازجمله حسن روحانی و سیدابراهیم رئیسی در مقاطع مختلف صورت گرفت و حتی سفرهایی رسمی نیز به تاشکند انجام گرفت. همکاری‌های بی‌سابقه‌ای نیز در حوزه‌های امنیتی با سفرهای دبیر شورای امنیت ازبکستان به تهران و سفر دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به تاشکند بین دو کشور برقرار شد که تا پیش از این بی‌سابقه بوده است. هم‌زمان با این روند، توسعه مبادلات تجاری نیز در دستور کار دو کشور قرار گرفته است. مبادلات تجاری در مدتی کوتاه رشد محسوسی یافت و حتی در سال گذشته رکورد رشد صددرصدی را به ثبت رساند. در‌حالی‌که در سال 1399 مجموع مبادلات تجاری ایران و ازبکستان تنها 255 میلیون دلار بود، در سال 1400 این رقم به 503 میلیون دلار رسید که در نوع خود کم‌سابقه است. ترسیم چشم‌انداز تجارت دو میلیارد دلاری در کمیسیون مشترک دو کشور که اخیرا در تاشکند برگزار شد، از این منظر درخور تحقق است.

اکنون تهران در آستانه میزبانی از اولین سفر رسمی شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان، به تهران است. سفری که می‌تواند نقطه‌عطفی در روابط دوجانبه دو کشور باشد. تا پیش از این، آخرین سفر رئیس‌جمهور ازبکستان به تهران در سال 1992 توسط اسلام کریم‌اف انجام گرفته بود. به نتیجه رسیدن برخی اسناد مهم همکاری دوجانبه نظیر موافقت‌نامه تجارت ترجیحی بین دو کشور و تسهیل و توسعه همکاری‌های ترانزیتی بین تهران و تاشکند از مهم‌ترین نتایج این سفر است. ایران به‌عنوان یکی از مسیرهای اصلی دسترسی ازبکستان به آب‌های آزاد محسوب می‌شود.

توسعه مناسبات ایران و ازبکستان می‌تواند در بسیاری از تحولات منطقه‌ای و در چارچوب دینامیسم‌های سیاسی حائز اهمیت باشد. ازبکستان درصدد توسعه روابط با قدرت‌های منطقه‌ای و به‌ویژه کشورهای اسلامی در چارچوب سیاست خارجی جدید خود است تا به نحوی روابط با روسیه، آمریکا و چین که پس از جنگ اوکراین پرهزینه شده است، توازن یابد و همچنین مناسبات عمل‌گرایانه‌تری را شکل دهد. از‌این‌رو در کنار ایران روابط خود با ترکیه، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و پاکستان را نیز گسترش داده است. از طرف دیگر، ایران نیز با هدف تقویت جایگاه خود در ژئواکونومی جدید منطقه که اتصال آسیای مرکزی و خاورمیانه بیش از پیش اهمیت یافته است، نیازمند توسعه روابط با ازبکستان است. تعدیل رفتارهای دولت طالبان و حفظ سطحی از ثبات، امنیت و توسعه در افغانستان نیز به واسطه همکاری‌های نزدیک تهران و تاشکند امکان‌پذیر خواهد بود. میزبانی سمرقند از نشست اخیر همسایگان افغانستان به نحوی مؤید چنین رویکردی است.