خطر زلزله و سونامی در سواحل خلیج فارس

بازدید نگارنده در تاریخ‌های 8 و 9 بهمن 1402 از منطقه تنگه هرمز و جزایر خلیج فارس موجب شد تا مرور مجددی بر خطر زلزله و احتمال سونامی ناشی از آن در سواحل سرزمین اصلی و جزایر خلیج فارس انجام شود. سواحل خلیج فارس منطقه‌ای است که با مخاطرات طبیعی مختلفی مواجه است که یکی از مهم‌ترین آنها سونامی و زلزله است. در خلیج فارس احتمال وقوع سونامی در مقایسه با دریای عمان کمتر است. لغزش‌های بزرگ اگر در کف دریا اتفاق بیفتد به وقوع سونامی منجر می‌شود. زلزله‌های شدید ۹۷۸ و 1008 میلادی که در منطقه سیراف، در نزدیکی بندر طاهری کنونی و عسلویه، اتفاق افتاد با سونامی همراه بود. از نظر تاریخی شواهدی وجود دارد که نشان‌دهنده وقوع سونامی در منطقه خلیج فارس است.

پدیده سونامی (Soo-nah-me) عبارت‌ است از موج‌های با طول موج بلند که عموما از زمین‌لرزه‌های زیر دریایی (نواحی فرورانش) ناشی می‌شوند. امواج سونامی بر اثر یک ضربه ناگهانی در عمق اقیانوس مثل وقوع زمین‌لرزه، لغزش قطعات پوسته زمین، بروز آتش‌فشان در عمق دریاها، انفجارات اتمی و... تولید می‌‌شوند، اما مهم‌ترین عامل وقوع این پدیده حرکت ورقه‌ها و ایجاد یک تغییر مکان قائم پله‌مانند در کف دریاست. سواحل خلیج فارس به دلیل قرارگرفتن در امتداد گسل‌های فعال مانند گسل پیش‌ گودال زاگرس و خمیدگی جبهه کوهستان زاگرس مستعد سونامی است.

جزیره قشم با ۱۱۰ کیلومتر طول، ۱۰ تا ۳۵ کیلومتر پهنا و امتداد شرق شمال شرق در شمال غرب تنگه هرمز در حاشیه جنوبی منطقه برخورد قاره‌ای زاگرس واقع شده است و بزرگ‌ترین جزیره در خلیج فارس است. سازوکار زلزله‌هایی که گسلش آنها روند شمال شرقی‌ - ‌جنوب غربی دارد، معمولا از نوع فشاری امتدادلغز چپ‌گرد است. در نزدیکی گنبد‌های نمکی، مانند گنبد نمکی قشم و گنبد نمکی گچین زلزله‌های شدید (با بزرگای حدود 6) با لرزاندن منطقه‌ای وسیع، سریع کاهنده می‌شود. با‌این‌حال زلزله 20 شهریور 1387 قشم با بزرگای 6.0 به جان‌باختن هفت نفر از هم‌وطنان و مجروح‌شدن حدود 46 نفر ‌منجر شد. دو زمین لرزه شدید عصر ۲۳ آبان 1400 در شمال بندرعباس نیز که به فاصله یک دقیقه رخ دادند ولی خسارات و تلفات کمی برجای گذاشت، چراکه کانون دو رخداد خالی از سکنه یا کم‌جمعیت بود، به همین علت فقط یک کشته و تعداد اندکی مجروح داشت. در حالی که اگر کانون زلزله‌ها در مناطق پرتراکم شهری بود قطعا مثل زلزله 1382 بم خسارات و تلفات زیادی برجا می‌گذاشت. منطقه تنگه هرمز، قشم و بندرعباس در ۱۶ اسفند 1353 زلزله سرخون، اول فروردین 1356 زلزله خورگو، 6 آذر 1384 زلزله‌ای با بزرگای ۶ و 20 شهریور 1387 در جزیره قشم زلزله‌ای با بزرگای ۶ را تجربه کرده‌اند.

بر این اساس توسعه شبکه محلی لرزه‌نگاری با عنوان سامانه هشدار پیش‌هنگام تا مناطق ساحلی که می‌توانند برای هشدار سونامی تجهیز شوند مورد نیاز است که متأسفانه این اتفاق تاکنون نیفتاده است. اگرچه ایستگاه لرزه‌نگاری و شتاب‌نگاری در هرمزگان وجود دارد، اما هنوز سامانه هشدار پیش‌هنگام نصب نشده است. از طرفی سامانه سونامی هم در هیچ منطقه‌ای از ایران وجود ندارد. زیرساخت‌های اساسی مانند بیمارستان‌ها، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و بندرگاه‌ها باید بازسازی، مقاوم‌سازی و نوسازی شوند و تاب‌آوری‌شان در برابر زلزله‌های شدید افزایش یابد.

تجربه‌ها و مستندات قبلی نشان می‌دهد که امکان وقوع زلزله‌های قوی‌تر و شدیدتر در منطقه وجود دارد چراکه منطقه زلزله‌خیز است اما برای پیش‌بینی نزدیک به واقعیت و با احتمالات قوی‌تر باید زیرساخت‌های لرزه‌نگاری تقویت شود و زیرساخت‌های علمی و پژوهشی در منطقه توسعه یابد. سامانه‌های واکنش سریع به زمین‌لرزه با تخمین‌های قابل اعتماد و تقریبا واقعی حرکت زمین و تلفات پس از زلزله به مسئولان کمک می‌کنند تا در صورت نیاز اقدامات مناسب را در مرحله پاسخ به رخداد انجام دهند.

جزیره کیش نیز در مجاورت گسله خمیدگی جبهه کوهستان زاگرس که گسله‌ای فشاری با شیبی به سوی شمال و در این ناحیه با روندی شرقی-غربی قرار گرفته است و به لحاط تاریخی نیز زمین‌لرزه 1703 م، قیس (کیش) در اواخر دوره صفویه با بزرگای برآوردشده 6.8 موجب ویرانی جزیره‌های کیش و هنگام شده است. پس از زلزله‌های 978 میلادی و 1008 میلادی سیراف (بندر طاهری- عسلویه) ویرانی سیراف و از رونق افتادن آن موجب شد بسیاری از تجار به کیش مهاجرت کنند و به این ترتیب کیش رونق یافته است. ضمنا درباره خرابی در بندر تاریخی حریره در زمین‌لرزه‌های تاریخی کیش (به‌ویژه زمین‌لرزه 1703م) گمانه‌هایی وجود دارد. سواحل خلیج فارس محل زندگی جمعیت زیاد و رو به رشدی است که بسیاری از شهرها و شهرستان‌ها در مناطق کم‌ارتفاع واقع شده‌اند و آنها را در برابر سونامی آسیب‌پذیرتر می‌کند. برای کاهش خطرات سونامی، چندین کشور در منطقه سامانه‌های هشدار پیش‌هنگام زلزله و سونامی، طرح‌های تخلیه و کمپین‌های آگاهی عمومی را اجرا کرده‌اند. هدف از این اقدامات کاهش خسارات جانی و مالی در صورت وقوع سونامی است.