امیرعبداللهیان، وزیری که به توسعه روابط با همسایگان اعتقاد قلبی داشت

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه دولت سیزدهم، به ریاست سید‌ابراهیم رئیسی، روز یکشنبه ۳۰ اردیبهشت در یک سانحه هوایی به همراه رئیس‌جمهوری کشورمان شهید شد. امیرعبداللهیان سکاندار سیاست‌های تعریف‌شده دولت سیزدهم بود و در این راستا تلاش می‌کرد سکان سیاست خارجی کشور را به بهترین نحو ممکن هدایت کند. امیرعبداللهیان در دوره سه‌ساله وزارتش دو بحران بزرگ جهانی را تجربه کرد که دستگاه دیپلماسی تحت کنترل او نهایت تلاش خود را کرد تا حد امکان آن بحران‌ها دامن‌گیر جمهوری اسلامی ایران نشود. یکی جنگ اوکراین بود که وی به صراحت اعلام کرد تمامیت ارضی اوکراین را به رسمیت می‌شناسد، اگرچه جانب هیچ‌کدام از طرفین جنگ را نمی‌گیرد و اصل بی‌طرفی را رعایت می‌کند. او در همان روزهای آغاز جنگ از دیپلمات‌های ارشدی بود که در مسکو حضور یافت و تلاش کرد در مدیریت بحران سهم داشته باشد. دیگری جنگ خانمان‌سوز غزه بود که وی سفرهای فشرده و توأمانی را به اقصی‌نقاط جهان انجام داد تا ضمن محکومیت جنایات اسرائیل در غزه، جلوی این جنگ را بگیرد. یکی از مهم‌ترین آنها سفر اسفند ۱۴۰۲ به جده برای شرکت در کنفرانس سازمان کشورهای اسلامی بود که نگارنده نیز وی را همراهی کرده بود و از نزدیک تلاش‌های همه‌جانبه او را برای محکومیت جنایات اسرائیل و توقف فوری جنگ در غزه شاهد بود. امیرعبداللهیان همچنین یکی از مجریان اصلی سیاست توسعه روابط با همسایگان بود که دیپلماسی اصلی دولت سیزدهم بود. در دوره او روابط ایران با کشورهای همسایه به خوبی گسترش یافت و بسیاری از اشکالاتی که در روابط ایران با کشورهای همسایه بود، حل‌وفصل شدند. بارزترین آنها عادی‌شدن روابط ایران با عربستان سعودی و جهش در روابط ایران و پاکستان بود. در سال ۱۴۰۲ روابط ایران و پاکستان به تنش دچار شد و کار به برخورد نظامی کشید که با ورود فوری او به صحنه روابط دو کشور، نه‌تنها خیلی زود سوءتفاهم‌ها حل شدند بلکه توانست مقدمات سفر باشکوه رئیس‌جمهوری را به اسلام‌آباد فراهم کند. در رابطه با عربستان نیز اگرچه معمار اصلی عادی‌سازی روابط علی شمخانی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی بود، اما تسهیل در روند اداری روابط دو کشور و سرعت‌بخشیدن به افتتاح سفارتخانه‌ها و همچنین تشدید مراودات دیپلماتیک میان دو کشور نتیجه تلاش‌های او بود. امیرعبداللهیان به دیپلماسی اقتصادی اعتقاد راسخ داشت و برای همین در سفرهای خود به پایتخت‌های مختلف به‌ویژه کشورهای همسایه توجه ویژه‌ای به مناسبات اقتصادی داشت. در دوره او استقرار رایزن‌های اقتصادی در کشورهای مختلف مجددا افزایش یافت و مناسبات اقتصادی ایران با کشورهایی نظیر امارات متحده عربی، پاکستان، روسیه، ارمنستان، ترکمنستان و کشورهای دیگر رشد قابل قبولی را شاهد بود. مثلا مناسبات اقتصادی ایران و پاکستان از یک میلیارد دلار در سال ۱۴۰۰ به ۳.۵ میلیارد دلار ارتقا یافت و حجم مبادلات ایران و امارات به حدود ۲۰ میلیارد دلار رسید. همچنین در چارچوب روابط ایران با اوراسیا و مناسبات اقتصادی ایران با این اتحادیه توانست جهش قابل قبولی در صادرات ایران به کشورهای این حوزه ایجاد کند و حتی مناسبات اقتصادی ایران با روسیه از حدود ۱.۳ میلیارد دلار به ۳.۶ میلیارد دلار جهش یافت. او همچنین توانست احداث خط لوله گازی ایران و پاکستان را پیش ببرد و در سفر رئیس‌جمهور به اسلام‌آباد توافق‌نامه آن را رسما امضا کند و طرف پاکستانی را به عملیاتی‌کردن این توافق ترغیب کند. همچنین با پیگیری‌های دیپلماتیک خود توانست حضور هند در بندر چابهار را احیا کند و این کشور را در توسعه این بندر متعهدتر کند. در رابطه با آذربایجان نیز امیرعبداللهیان تلاش کرد در عین حفظ بی‌طرفی در تنش‌های به‌وجودآمده میان این کشور با ارمنستان، اختلافات پیش‌آمده را به خوبی مدیریت کند و برای رفع سوء‌تفاهم‌های پیش‌آمده نهایت تلاش خود را به کار گیرد. بازگرداندن روابط تهران‌–‌باکو هم‌زمان با افتتاح کنسولگری ارمنستان در تبریز حاصل تلاش‌های او در حوزه قفقاز بود. آخرین تلاش امیرعبداللهیان عادی‌سازی روابط با مصر بود که می‌گفت دو طرف گام‌های اساسی برای عادی‌سازی روابط برداشته‌اند و به‌زودی سطح روابط دیپلماتیک از سطح حافظ منافع بالاتر خواهد رفت. همچنین گسترش روابط با کشورهای عربی شمال و شرق آفریقا از ابتکارات او به شمار می‌رفت که احیای روابط با سودان و لیبی به نام او ثبت شد. در دوره صدارت امیرعبداللهیان بر وزارت امور خارجه، ایران به عضویت سازمان شانگهای و گروه بریکس درآمد که اگر مقدمات اولی در دوره دولت قبل آغاز شده بود، عضویت در دومی با ابتکار و پیگیری‌های جدی دولت سیزدهم و شخص وزیر امور خارجه محقق شد. این دو سازمان بین‌المللی امنیتی و اقتصادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و به عنوان بلوک جدید شرق در برابر غرب تعریف می‌شوند. در موضوع مذاکرات رفع تحریم‌ها اگرچه هنوز مذاکرات مربوطه به سرانجام نرسیده است اما او از‌جمله افراد دولت سیزدهم بود که بر حفظ میز مذاکره برای رفع تحریم‌ها همواره تأکید می‌کرد و برای تسهیل مذاکرات نهایت تلاش خود را به کار برد. امیرعبداللهیان چهره میانه‌روی انقلابی‌ای بود که در دوران وزارت خود توانست چهره دیپلماتیک مقبولی از خود در نهادهای بین‌المللی ایجاد کند و با وزرای امور خارجه کشورهایی نظیر سوریه و ترکیه مناسبات دوستانه‌ای برقرار کند. نگارنده رفتار دوستانه این دو وزیر امور خارجه را از نزدیک با مرحوم امیرعبداللهیان دیده بود. امیرعبداللهیان اگرچه نتوانست به سرانجام رسیدن بسیاری از برنامه‌های دیپلماتیکی را که تعریف کرده بود شاهد باشد، اما زمینه‌ساز بسیاری از مناسبات دیپلماتیک در عرصه دیپلماسی کشور بوده است. یادش گرامی.