شمایی از کیفیت جامعه ما

حسین نوری‌نیا

وضعیت جامعه و زندگی اجتماعی، به شیوه‌های مختلف و با در نظر گرفتن شاخص‌های گوناگون سنجیده می‌شود. هر جامعه‌ای دارای دو بُعد کمی و کیفی است که از آن می‌توان به کمیت جامعه و کیفیت جامعه یاد کرد. در بعد کمیت می‌توان به جمعیت و تعداد افراد آن جامعه، وضعیت اقتصادی در بخش‌های مختلف به‌ویژه از نظر تولیدات صنعتی و دانش‌بنیان و گردش مالی و درآمد سرانه آن، تعداد و تنوع سازمان‌ها و سرانه خدمات و میزان دسترسی به انواع خدمات به‌ویژه خدمات رفاهی اشاره کرد. عمدتا در بررسی وضعیت جوامع انسانی به ابعاد کمّی آن توجه می‌شود که از نظر آماری با سهولت بیشتری قابل اندازه‌گیری و احصا‌‌ست. البته بین کمیت و کیفیت جامعه ارتباط تنگاتنگ و متقابل وجود دارد. رشد کمیت اجتماعی در ابعاد گوناگون‌ می‌تواند حکایت از کیفیت اجتماعی ارتقا‌یافته در آن جامعه داشته باشد. برای مثال، وقتی تعداد فضاهای آموزشی عمومی و تخصصی، بهداشتی و درمانی، فضاهای سبز، مراکز پژوهشی، مراکز تجاری، فضاهای ورزشی و تفریحی‌ و تولیدات صنعتی و کشاورزی و خدماتی و سرانه آنها و به‌ویژه سرانه درآمد ناخالص داخلی و امید به زندگی (میانگین عمر افراد) افزایش پیدا می‌کند، خود نشان‌دهنده میزان قابل قبولی از رفاه در آن جامعه است. اما سنجش رفاه نیازمند شاخص‌های ترکیبی است. شاخص رفاه لگاتوم یکی از این موارد است که چون در سطح جهانی انجام می‌شود، امکانی فراهم می‌آورد تا بتوان از یک سو به مقایسه جوامع با یکدیگر پرداخت و از سوی دیگر جایگاه جامعه خود را در مقایسه با جوامع دیگر سنجید. شاخص رفاه لگاتوم برای ایران در سال گذشته (2023) در مقایسه با سال قبل از آن یک پله تنزل داشت و به رتبه 126 در بین 167 کشور رسید. وضعیت ایران در 

12 مقوله اندازه‌گیری‌شده بر حسب شاخص رفاه لگاتوم، بین رتبه‌های 58 تا 165 بود. وضعیت بهداشت در ایران در مقایسه با دیگر ابعاد این شاخص در بهترین شرایط قرار دارد و ایران از این نظر رتبه 58 را در بین 167 کشور به خود اختصاص داده است. اما وضعیت آزادی‌های فردی در رتبه 165 است و نیازمند بررسی علل و عوامل آن و تلاش برای بهبود و ارتقای آزادی‌های فردی و انسانی است که فصل سوم قانون اساسی نیز در ابعاد گوناگون بر آن تأکید دارد. با‌این‌حال، این شاخص هر‌کدام از مقوله‌ها و متغیرهای تشکیل‌دهنده رفاه را به‌طور جداگانه مورد توجه قرار می‌دهد و نمی‌تواند در بستری نظری نسبت آنها را با یکدیگر و ارتباطات درونی آنها را بسنجد. پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان نیز خروجی کیفیت اجتماعی را در رضایت از زندگی به نمایش می‌گذارد که نوعی ارزیابی ذهنی افراد است. بر اساس یافته‌های موج سوم، هر‌چه از روابط چهره به چهره و غیررسمی فاصله می‌گیریم و به ساختارهای رسمی نزدیک می‌شویم، رضایت از زندگی کاهش پیدا می‌کند؛ به‌طوری‌ که 88.8 درصد گفته‌اند از شریک زندگی، 84.9 درصد از اعضای خانواده، 74.4 درصد از سلامتی خود، 50.6 درصد از وضع مسکن خود و 42.2 درصد از وضع مالی و شغلی خود رضایت داشتند. همچنین‌ 56.2 درصد از محله سکونت، 44.9 درصد از شهر و روستای محل زندگی، 19.6 درصد از اوضاع سیاسی و 6.5 درصد از اوضاع اقتصادی رضایت داشتند. به نظر می‌رسد میزان رضایت از زندگی در لایه‌های چندگانه در موج چهارم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان کاهش پیدا کرده باشد. با‌این‌حال، باید تأکید کرد کیفیت اجتماعی دارای ابعاد گوناگون و تو‌در‌توی ذهنی و عینی و پیچیده است و برای شناخت دقیق آن نیازمند شاخص‌های دقیق‌تر هستیم. شاخص کیفیت اجتماعی، به‌عنوان ابزاری نظری، دارای این ظرفیت است که ضمن توجه به حوزه‌های گوناگون زندگی اجتماعی، نسبت آنان را با یکدیگر مورد توجه قرار می‌دهد. علاوه بر اینکه این شاخص به نقش عاملیت فردی و ساختارهای اجتماعی و ارتباط این دو با یکدیگر در رسیدن به رفاه و ارتقای کیفیت اجتماعی توأمان توجه دارد. به عبارتی دیگر، کیفیت اجتماعی با تعاملات چهار حوزه یا نیروی اجتماعی شکل می‌گیرد که عبارت‌اند از: فرایندهای مربوط به جامعه، فرایندهای مربوط به زندگی فردی، مؤسسات و سازمان‌های رسمی‌ و اجتماعات غیررسمی و نسبت این چهار حوزه با یکدیگر. برای همین، این شاخص می‌تواند ضمن نشان‌دادن وضعیت کیفیت جامعه که برآیند تعاملات چهار حوزه مورد اشاره است، در یافتن ارتباط معنادار بین نیازها و سیاست‌ها و اقدامات از یک سو و توجه به ارتباط بین توسعه اقتصادی و توسعه اجتماعی از سوی دیگر نقش ایفا کند. از این دیدگاه، ما در جامعه با چهار نیروی اجتماعی مواجه هستیم: اول، فرایندهای مربوط به جامعه که تحولات اجتماعی را نشان می‌دهد‌. دوم، سویه دیگر آن فرایندهای مربوط به زندگی فردی است که تحولات فردی را به نمایش می‌گذارد. سوم، نظام‌های رسمی مانند سازمان‌ها، مؤسسه‌ها و شرکت‌ها و قواعد رسمی. ‌چهارم، سویه مقابل آن که نظام‌های غیررسمی است، مانند جماعت‌ها، خانوارها و اجتماعات محلی. از نوع تعامل این چهار نیرو، چهار ویژگی کیفیت اجتماعی شکل می‌گیرد که شامل همبستگی اجتماعی، امنیت اجتماعی و اقتصادی، شمول اجتماعی و توانمندسازی اجتماعی است. تعامل بین آن چهار نیرو تا پیش از مشروطه، واجد نوعی نسبت منطقی و همسویی با یکدیگر بود؛ از این‌رو، جامعه با کمترین مسائل در حوزه همبستگی اجتماعی، شمول اجتماعی، توانمندسازی اجتماعی و امنیت اجتماعی و اقتصادی مواجه بود. پس از مشروطه که نوعی درهم‌ریختگی ساختاری و بروز آنومی اجتماعی در جامعه ایران شکل گرفته و تاکنون به اشکال گوناگون تداوم داشته است، جامعه ما در هر چهار بعد کیفیت اجتماعی با وضعیت پروبلماتیک مواجه شده که ضروری است مورد توجه و بررسی قرار گیرد. تضعیف و افول اجتماع، قلت ظرفیت‌های پایداری زندگی سالم برای آینده‌ای مشخص، ضعف حمایت‌های اجتماعی و شکل‌گیری حوزه‌های طرد و حاشیه‌نشینی‌ و نیز وضعیت جسمی، روانی، فرهنگی و اجتماعی فردی و میزان و چگونگی بهره‌برداری از آنها برای ارتقای جایگاه فردی از‌جمله مسائلی است که ما با آنها رویارو‌ هستیم و حاکی از کیفیت جامعه ما‌ هستند.