گامی بلند در رمزگشایی از توارث

بیژن  جهانگیری-استاد  دانشگاه تهران: این سؤال مطرح بود که چرا موهای سر خانم‌های ژاپنی مشکی است و موی دانمارکی‌ها طلایی‌ و چرا چشم همین خانم‌ها به رنگ میشی است و آن دیگران آبی؟ و چرا شیردهی بزهای سوئیسی متجاوز از 850 لیتر در سال است، در مقایسه با شیردهی بزهای خاور‌میانه در حدود 400 لیتر و ده‌ها سؤال مشابه. کلید حل این معما در پدیده‌ای است به نام توارث (ژنتیک) که جزئیات علمی آن توسط آقایان کریک و واتسون در دهه 50 قرن بیستم کشف شد (برندگان جایزه نوبل پزشکی 1962). دو نفری که در ردیف 10 دانشمند برتر قرن گذشته قرار گرفتند. خلاصه حرف دو دانشمند فوق این است که بدن ما از میلیاردها سلول تشکیل شده که هر سلول یا مجموعه‌ای از سلول‌ها وظایفی دارند که در نهایت موجب می‌شود از یک توده سلولی ناچیز، بدن انسان یا سایر موجودات زنده با تمام جزئیات ساختمانی حیرت‌آور و تعدد وظایف معین تشکیل شود. در محلی معین از داخل سلول، کتابخانه‌ای وجود دارد حاوی جمیع اطلاعات لازم برای ساختمان‌سازی. در علوم زیستی این کتابخانه یا دایره‌المعارف را به نام DNA می‌شناسند. در گوشه‌ای از سلول، تعدادی مهندس، معمار، بنا و کارگر ساختمانی حضور دارند و در گوشه‌ای دیگر انباری از وسایل و لوازم ساختمانی. در این میان، مأموری هم وجود دارد که به دایره‌المعارف مراجعه کرده و دستورهای لازم برای ساختمان‌‌سازی را گرفته و به کارکنان ابلاغ می‌کند که در‌واقع پیام‌رسانی است برای ابلاغ دستورالعمل‌ها (mRNA). این سؤال مطرح می‌شود که اگر پیامی برای انتقال‌دادن موجود نباشد و پیام‌رسان بی‌کار بماند، چه می‌کند؟ سؤالی غریب اما جدی. آقایان دکتر Victor Ambros و Gary Ruvkun کشف کردند که پیام‌رسان، مستقل از وظیفه انتقال پیام، وظایف متعدد دیگری بر عهده داشته و برای انجام این وظایف از قطعات بسیار ریز‌شده خود استفاده می‌کند. microRNAها به این ترتیب کشف شدند. اختلال ساختمان این مواد یا اختلال اعمال آن موجب بیماری‌های مختلفی می‌شود (انواع سرطان‌ها، ‌دیابت و بیماری‌های قلب و عروق) و طبیعتا تصحیح این اختلالات نقشی اساسی در پیشگیری و درمان بیماری‌ها خواهد داشت. جایزه نوبل پزشکی امسال به دلیل کشف با‌اهمیت یادشده به آقایان دکتر آمبروس و دکتر رووکن تقدیم شد. ‌دکتر آمبروس در سال 1953 در ایالت نیوهمپشایر آمریکا به دنیا آمد. او لیسانس و سپس درجه دکترای خود را در سال‌های 1975 و 1979 از دانشگاه ام‌آی‌تی دریافت کرد و پایان‌نامه خود را تحت نظر آقای دکتر دیوید بالتیمور که خود در سال 1975 جایزه نوبل پزشکی گرفته بود، گذراند. بعد از دریافت درجه دکتری، در همان دانشگاه تحت نظر آقای دکتر رابرت هورویتز که از برندگان سابق جایزه نوبل بود، مشغول پژوهش شد. در سال 1984 به دانشگاه هاروارد پیوست، اما متأسفانه دانشگاه با ارتقای مقام علمی او موافقت نکرد و دکتر آمبروس هم به دانشگاه ماساچوست پیوست که تا به امروز در آن دانشگاه مشغول آموزش و پژوهش است. ‌دکتر رووکن نیز سال 1952 در ایالت کالیفرنیا به دنیا آمد. لیسانس خود را در سال 1973 از دانشگاه برکلی کالیفرنیا و درجه دکتری را در سال 1982 از دانشگاه هاروارد دریافت کرد. دکتر رووکن نیز مانند دکتر آمبروس و به‌ همراه ایشان مدتی در آزمایشگاه تحقیقاتی دکتر هورویتز مشغول پژوهش بود. در حال حاضر دکتر رووکن با سمت استاد ژنتیک در دانشگاه هاروارد مشغول خدمت است. به‌جز موضوع microRNAها، دکتر رووکن و همکارانش پژوهش‌های جالبی در زمینه احتمال وجود حیات در کرات دیگر، خصوصا حیات در محدوده خارج از منظومه شمسی و نیز عوامل مؤثر بر طول عمر انسان انجام داده‌اند. سنت جاری در مؤسسه نوبل چنین است که بلافاصله بعد از معین‌شدن برنده جایزه نوبل، آقای آدام اسمیت، از جانب مؤسسه نوبل، به برنده جایزه تلفن کرده و تبریک می‌گوید. همچنین رسم بر این است که مکالمه ضبط شده و منتشر می‌شود. خلاصه‌ای از مکالمه آقای آدام اسمیت را با آقایان دکتر آمبروس و دکتر رووکن ملاحظه می‌فرمایید:

 مکالمه و مصاحبه با دکتر آمبروس

سلام

می‌خواستم با ویکتور آمبروس صحبت کنم.

خودم هستم‌... صبح بخیر.

ببخشید که صبح خیلی زود تلفن کردم. می‌خواستم گرفتن جایزه نوبل را به شما تبریک بگویم.

متشکرم... باید عذرخواهی کنم. تلفن در یک اتاق دیگر بود و من دیر پاسخ دادم.

آیا قبل از من شخص دیگری گرفتن جایزه را به شما خبر داد؟

بله، پسرم از یک پایگاه خبری شنیده بود.

می‌توانید بگویید اولین عکس‌العمل شما بعد از شنیدن خبر چه بود؟

واقعیت این است که غافلگیر نشدم. غالب همکاران می‌گفتند که دیر یا زود جایزه را خواهم گرفت.

لطفا کمی از اهمیت این کشف بزرگ بفرمایید.

ما پژوهش‌های خود را از مطالعه روی «کرم»ها شروع کردیم. بد نیست بدانید که تاکنون چهار جایزه نوبل بر مبنای پژوهش روی «کرم»ها داده شده است. اهمیت پژوهش‌های ما حل مسائل مهم پزشکی و نیز ایجاد تحول در کشاورزی و دامداری است.

 مکالمه و مصاحبه با دکتر رووکن

من آدام اسمیت هستم، از مؤسسه نوبل. می‌خواستم با آقای دکتر رووکن صحبت کنم.

خودم هستم. بفرمایید.

سلام مجدد. برنده‌شدن جایزه نوبل را به شما تبریک می‌گویم.

متشکرم.

آیا از شنیدن خبر خوشحال شدید؟

بله، خیلی.

لطفا کمی درباره موضوع کشف‌شده توضیح دهید.

وقتی در جوانی با دکتر آمبروس روی «کرم»ها کار می‌کردیم، اصلا تصور نمی‌کردیم به گرفتن جایزه نوبل منتهی ‌‌شود. به دستاوردهایمان در این سال‌ها و به استادان بزرگی که به من آموزش دادند و تحقیق و خواندن مطالب علمی را آموختند، افتخار می‌کنم.

***

این هم چند کلمه درباره ایران. استادان‌ و دانشجویان رشته‌های علوم زیستی با مشروح مبانی پژوهش‌های فوق آشنا بوده و در این زمینه‌ها تحقیق و تدریس می‌کنند. شرح زندگانی برندگان جوایز نوبل در رشته‌های علوم پزشکی، شیمی، فیزیک و اقتصاد و نقل مجاهدت‌های علمی برندگان جایزه و اثرات ماندگار یافته‌های ایشان در پیشبرد تمدن، اثری مثبت و سازنده و مشوق در روحیه نوجوانان و جوانان کشور خواهد داشت. پسندیده خواهد بود اگر دبیران معزز دبیرستان‌ها و متصدیان بزرگوار در برنامه‌ریزی آموزش کشور، به این مهم توجه لازم را داشته باشند.