خان هشتم سفر

حمیدرضا  عظیمی

هوای اسفند روی دور بهاری‌اش افتاده و یخ‌زدگی روزهای قبل از صبح امروز کمتر شده است. خورشید هم بازی‌اش گرفته و از پشت ابرهایی که گاه و بی‌گاه پیوستگی‌شان را در آسمان از دست می‌دهند، خود را نشان می‌دهد و دوباره پنهان می‌کند. به آخر اسفند که نزدیک می‌شویم، بوی عید توی کوچه و خیابان مثل نو‌عروسی چابک، خرامان‌خرامان راه می‌‎رود و عطر خودش را افشان می‌کند. بعد هوای سفر به سر می‌زند و دلت لک می‌زند که شهر شلوغ پر از دود، آهن و سرب را رها کنی و به گوشه‌ای بخزی تا وزن خستگی یک سال دویدنِ مدام، از روی شانه‌هایت برداشته شود، اما انگار سفر هفت خان دارد که اگر همه آنها را یکی پس از دیگری از سر بگذرانی، تازه به خان هشتم می‌رسی که خودش داستان قصه‌های هزار‌و یک شب است و حسین خان کرد شبستری. خان هشتم سفر پس از تمام خان‌ها، تهیه بلیت است که کلی روی اعصاب و روان مسافر پا می‌گذارد و حالا با توضیحاتی که معاون مسافری راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران به «شرق» داده، دلیلش این است که 14 میلیون نفر وارد سامانه یکپارچه خرید بلیت می‌شوند و فقط حدود 400 هزار نفر موفق شده‌اند بلیت‌های خود را خریداری کنند! دلیلش هم نبود برخی از امکانات سخت‌افزاری است که باید پول باشد تا بتوان در این حوزه سرمایه‌گذاری کرد.

پاسخ‌ راه‌آهن به چند سؤال

راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، سه روز را برای پیش‌فروش بلیت در نظر گرفته بود، سه‌شنبه، چهارشنبه و پنجشنبه قرار بود آنهایی که برای سال نو برنامه سفر دارند، در این سه روز برای مسیرهای غیرمنتهی به مشهد، مسیرهای منتهی به مشهد و برعکس به غیر از مسیر تهران-مشهد و مسیر تهران-خواف و تهران-طبس و سمنان-مشهد به‌همراه ظرفیت باقی‌مانده در دیگر مسیرهای ریلی و پس از آن هم مسیر تهران-مشهد، بلیت تهیه کنند. آغاز ماراتن خرید بلیت قطار، از ساعت هشت روز سه‌شنبه آغاز شد. خانواده‌ها هرکدام با چند گوشی، تبلت، لپ‌تاپ و پی‌سی، منتظر ماندند تا عقربه‌های ساعت روی هشت متوقف شود تا آغاز خان هشتم یک سفر را که معلوم هم نیست آخر و عاقبتش با این گرانی چطور می‌شود، رقم بزنند. ساعت سپری شد و بعد از گذشت زمان گویا بخش بسیار زیادی از آنهایی که در این ماراتن حضور داشتند، رقابت را واگذار کرده و احتمالا با هزار حرف نامربوط به باعث و بانی این وضع، صحنه را ترک کرده‌اند و عطای سفر را به لقایش بخشیده‌اند و سفرشان در همان آغاز خان هشتم با شکست مواجه شد.

این روند هر‌چند روی اعصاب بخش زیادی از شهروندان بوده و هست و کام بسیاری را هم تلخ کرده اما برای آن توضیحاتی وجود دارد و آن‌طورکه قائم‌مقام راه‌آهن و معاون مسافری راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران به «شرق» توضیح داده، محصول روندی است که از حدود 16 سال پیش شروع شده و مربوط به یک یا دو دولت نیست!

میرحسن موسوی‌دیزجی، معاون مسافری راه‌آهن که  هم‌زمان قائم‌مقام مدیر‌عامل راه‌آهن است، در مواجهه با پرسش‌های «شرق» گفته است: پیش‌فروش قطارهای مسافری همان‌طورکه شما هم گفتید، از روز سه‌شنبه آغاز شده و تا روز پنجشنبه ادامه خواهد داشت، در این پیش‌فروش‌ها مطابق اعلامی که از قبل انجام شده، از ساعت هشت تا 10، مسافران به صورتی اینترنتی و پس از آن به صورت حضوری از طریق دفاتر مجاز فروش می‌توانند بلیت تهیه کنند. اما در پاسخ به این سؤال که گفته‌اید چرا وضعیت این‌طور است و تعداد زیادی از مسافران قادر به تهیه بلیت نمی‌شوند، باید عرض کنم که چند مطلب باید در ذهن‌مان باشد. اول اینکه عرضه با تقاضا در بلیت قطار مسافری، همخوانی ندارد و تقاضا به دلایلی شدیدا افزایش پیدا کرده است. یکی اینکه چون امنیت و آرامش سفر با قطار بیشتر تأمین می‌شود، بخش زیادی از شهروندان، تمایل دارند با این وسیله سفر کنند و ما هم به‌عنوان مسئولان این بخش موظفیم شرایط مناسب برای این خواسته را فراهم کنیم.

موضوع دیگر این است که قیمت قطار در مقایسه با هواپیما ارزان است و با افزایش قیمت بلیت هواپیما بسیاری از مسافران هواپیما به سمت استفاده از قطار روی آورده‌اند. همین‌ الان متوسط قیمت قطارهای چهار و سه ستاره ما 20 درصد پایین‌تر از قیمت بلیت اتوبوس است. این در حالی است که سرمایه‌گذاری برای یک اتوبوس حداکثر در بهترین مدل‌ها، 30 میلیارد تومان است اما برای یک قطار که حدود 320 نفر را بتوانیم در صندلی‌های آن جانمایی کنیم، دو برابر قیمت هواپیما سرمایه لازم است، یعنی نزدیک به 700 میلیارد تومان که همه اینها دست بخش خصوصی است و دولت امکان ورود به این حوزه و خرید واگن و سرمایه‌گذاری در این زمینه را ندارد.

او در پاسخ به این موضوع که چه دلیلی باعث چنین فضایی شده است، گفت: بخش خصوصی به هر حال در 10، 20 سال گذشته زیان داده است و به‌همین‌دلیل از سرمایه‌گذاری در این حوزه خارج شده و انگیزه کافی برای آن ندارد، به‌همین‌دلیل تعداد واگن‌های ما کاهش پیدا کرده است و در این سال‌ها به آن اندازه که باید سرمایه‌گذاری می‌کردیم، با وجود زیرساخت‌های ایجادشده، سرمایه‌گذاری نشده است. موسوی در گزارشی که از حضور مسافران برای خرید در سامانه خرید بلیت در بهمن‌ماه 1403 داد، گفت: در ماه بهمن 14 میلیون نفر وارد سامانه یکپارچه فروش بلیت شده‌اند که در یک روز پیش‌فروش کل کسانی که موفق به خرید شده‌اند، 376 هزار نفر بوده است. از این 14 میلیون نفر که وارد سامانه شده‌اند، دو میلیون نفر فقط جست‌وجو کرده‌اند و رفته‌اند و از میان 12 میلیون تقاضا، فقط 376 هزار بلیت تهیه شده است.

به گفته معاون مسافری راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، برای مدیریت این موضوع باید دو، سه اتفاق بیفتد. یکی اینکه شرکت‌های خصوصی برای خرید واگن نو و برای بازسازی واگن‌هایی که عمرشان از 30 سال عبور کرده است، تحریک بشوند و انگیزه برای سرمایه‌گذاری پیدا کنند تا ما بتوانیم بیش از تقاضا عرضه داشته باشیم که هر‌کدام از شهروندان هر وقت اراده کردند، بتوانند بلیت تهیه کنند.

همین‌جا باید بر این نکته تأکید کنم که در سال 1389، ما دوهزار‌و 200 واگن مسافری داشته‌ایم اما الان که دارم با شما صحبت می‌کنم، این تعداد واگن‌ها‌ بعد از خصوصی‌سازی‌ به‌جای اینکه به نزدیک پنج هزار واگن برسد، متأسفانه به هزار واگن رسیده است. این اتفاق در دولت‌های مختلف رخ داده و به یک دولت ربطی ندارد که قرار باشد موضوع صرفا از یک بحث فنی به بحث سیاسی تبدیل شود. در 15، 16 سال گذشته این اتفاق افتاده است. من خودم 9 سال است که در بخش مسافری هستم و از روزی که دکتر ذاکری وارد راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران شده‌اند، رویکرد جدید دارند که زیرساخت‌ها با تمرکز بر اینکه در بخش مسافری با مشوق‌هایی، مزیت ایجاد کنیم که سرمایه‌گذاری بشود در اولویت قرار گرفته است. از آن سو داریم پیگیری می‌کنیم از طریق دولت و مجلس آن جاهایی که بخش خصوصی به هر دلیل قادر نیست وارد شود، خود دولت سرمایه‌گذاری کند و بهره‌برداری را در اختیار بخش خصوصی بگذارد. فعلا داریم پیگیری می‌کنیم ان‌شاءالله به نتیجه برسد.

موسوی درباره نخستین روز پیش‌فروش سفرهای نورزی هم گفت: من هنوز آمار ریز آن روز را نگرفته‌ام اما در روز اول که پیش‌فروش بلیت همه مسیرها به‌جز مشهد بود، 700 هزار بلیت فروش رفته است. معنی این مطلب این است از میان آنهایی که وارد سیستم شده‌اند، یک تعداد توانسته‌اند بلیت تهیه کنند اما تعداد زیادی هم بلیت گیرشان نیامده است و این با توجه به مقدورات ماست. من قبول دارم که ما باید زیرساخت‌ها را فراهم کنیم و به روزی برسیم که عرضه بیش از تقاضا باشد، تا به جایی برسیم که هر وقت اراده کردید بلیت بخرید و پیش‌فروش اصلا معنا نداشته باشد.

قائم‌مقام راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در پاسخ به این سؤال که وقتی شما بلیت نفروشید من برای تأمین نیاز خودم سمت بازار سیاه و سیستم‌ها موازی می‌روم، چه تدبیری برای این موضوع اندیشیده‌اید، گفت: اینها همکارم نیستند. یک‌سری از اینها، افراد سودجو هستند که ادعا می‌کنند من بلیت می‌گیرم و به ازای هر نفر 50 یا 100 هزار تومان دستمزد می‌گیرند. اگر اینها در روز پیش‌فروش چنین ادعایی دارند، یعنی اینکه از سامانه به نام شما می‌خرند که شاید شانس خوبی دارند. بخشی از اینها هم پول را از مردم می‌گیرند و بعد هم می‌روند و گوشی را خاموش می‌کنند.

یک‌سری هم هستند تبلیغ می‌کنند بلیت را با هتل تهیه می‌کنیم. خود من به یکی از اینها زنگ زدم بدون اینکه خودم را معرفی کنم. او می‌گفت برای 50 نفری که شما می‌خواهید با اتاق هزینه هر نفر 16 میلیون تومان است. پیش‌فاکتور هم ‌می‌داد اما 700 میلیون تومان بیعانه در نظر گرفته بود. من عرض کردم زیر پیش‌فاکتور بنویس اگر نتوانستی بلیت بگیری باید دو برابر بیعانه را به عنوان خسارت بدهی و او قبول نکرد. چرا؟ چون او کاسب است، می‌گوید من می‌گویم بلیت می‌خرم و می‌روم در سایت اگر توانستم که 50 بلیت فروخته‌ام و اتاق هتل اجاره داده‌ام و اگر هم نتوانستم پول را بازمی‌گردانم و ضرری متوجه من نیست. اینها از این قبیل‌اند. تخلفات در راه‌آهن در این زمینه نسبت به بلیت هواپیما و اتوبوس نزدیک صفر است. تنها تخلفی که داریم، جعل سند است که جلوگیری از آن به این سادگی نیست. به گفته موسوی، ما باید در این زمینه سرمایه‌گذاری کنیم تا ضریب اشغال سالانه قطارهایمان به سال 96 برسد که 85 درصد بود، اما الان ضریب اشغال سالانه قطارها 99.5 درصد است که عدد بسیار بالایی است.

آمار سفر آب می‌رود

به هر روی، عبور از خان هشتم سفر کار بسیار پر‌مشقت و طاقت‌فرسایی است. آن‌طورکه شواهد نشان می‌دهد، با توجه به گرانی‌های اخیر، در نوروز 1404 احتمالا افراد کمتری نسبت به تراکم سال گذشته به سفر دسترسی خواهند داشت، مگر اینکه این افراد راضی شوند با وسایل دیگری  به سفر بروند.

مطابق آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در بخش‌های دیگر مانند استفاده از تأسیسات گردشگری هم اوضاع چندان دلچسب نیست، حتی اگر در حوزه ساخت این اماکن رشد داشته باشیم. براساس این آمار، میانگین رشد تأسیسات گردشگری ایران از سال 1395 تا 1402 فقط 9.5 درصد بود. بر این اساس، رشد تأسیسات گردشگری در سال 1400 نسبت به سال گذشته خود 6.4 درصد بود و در سال 1401 نسبت سال 1400 به شش درصد رشد رسید. اما میزان رشد تأسیسات گردشگری سال 1402 نسبت به سال گذشته خود بیش از 10 درصد ثبت شده است.

فرخ میرشاهزاده، کارشناس حوزه گردشگری، چندی پیش در یک گفت‌وگوی رسانه‌ای تأکید کرده بود: «گردشگری یکی از صنایع درآمدزا، مولد، اشتغال‌آفرین و نشاط‌آفرین یک کشور محسوب می‌شود، اما نگاه مسئولان و سیاست‌گذاران به صنعت گردشگری ایران آن‌گونه که باید نبوده و نتوانستیم جایگاه خود را در صنعت گردشگری حفظ کنیم».

براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، بیشترین رشد صدور پروانه بهره‌برداری تأسیسات گردشگری در همان سال‌های اوج همه‌گیری کرونا اتفاق افتاد. تعداد پروانه‌های صادرشده در سال 1401 بیش از 550 پروانه بیشتر از سال گذشته بود و به 997 پروانه رسیده بود، در حالی که این تعداد در سال 1402 به 465 پروانه کاهش یافت.

میرشاهزاده درباره میزان افزایش پروانه‌ها گفته بود: «آمارسازی در حوزه صدور پروانه‌های گردشگری بسیار شایع است. هنگامی که می‌خواهیم بگوییم وضع چیزی خوب است، دست به آمارسازی کاذب در آن حوزه می‌زنیم. در این حوزه هم برای آمارسازی کاذب اقدام به صدور پروانه‌های جعلی کاغذی می‌کنند و با بیان آن اعداد و ارقام سعی در ارائه عملکرد مناسب دارند. اما سؤال اصلی اینجاست که چه مقدار از آن پروانه‌های صادرشده منجر به درآمدزایی شده یا منجر به ساخت و راه‌اندازی تأسیسات گردشگری شده است. برای پاسخ به این پرسش باید آمار را به صورت عینی مشاهده کرد که به چه میزان صدور پروانه‌ها موجب رشد و توسعه گردشگری شده است». این کارشناس درباره آمار صدور پروانه در سال 1401 توضیح داد: «این هیجان‌زدگی بهره‌برداران از فرصت‌های اقتصادی است. بازار و کاسبان این حوزه احساس کردند که با تمام‌شدن کرونا خیل عظیم گردشگران و حجم زیاد متقاضی به سوی صنعت گردشگری سرازیر می‌شود و این مسئله می‌تواند برای آنها سودآفرین باشد. اما با نگاهی به وضعیت صنعت گردشگری در ایران، کمتر سرمایه‌گذاری پیدا می‌شود که سرمایه‌گذاری آن از جنس خدمات و گردشگری باشد».