آینده ایران چه می‌شود؟

9 بهمن 1402 به همراه گروهی از همکاران استاد دانشگاه و به دعوت دکتر منوچهر وثوقی، استاد بازنشسته دانشگاه صنعتی‌شریف، برای بازدیدی علمی و گفت‌وگو با دانش‌آموزان، به شهر ایشان، میناب رفتم. در جلسه با دانش‌آموزان مینابی ساعتی برایشان سخن گفتیم و سپس قرار شد آنها سؤالات و دغدغه‌های خود را طرح کنند. انتظار آن بود که عمده سؤالات از جنس «رشته مناسب برای تحصیل دانشگاهی چیست؟» یا «کار و حرفه با درآمد کافی کدام است؟» و اینکه «آیا مهاجرت کنیم یا بمانیم؟» باشد، ولی پسری 17ساله در کلاس پنجم دبیرستان برخاست و پرسید: «آینده ایران چی میشه؟ پیش‌بینی شما از آینده ایران چیست؟». حقیقتا از این سؤال که به دغدغه‌مندی ملی این نوجوان آن هم در شهرستان میناب هرمزگان مربوط است، حیرت‌زده و البته هیجان‌زده شدم. همکاران دیگر به آن نوجوان در همان جلسه پاسخ‌هایی شفاهی دادند. من جوابم را -سعی کردم- به اختصار برای آن نوجوان بر پایه جست‌وجو از داده‌های موجود، اینجا بیاورم.

برنامه اول توسعه ایران 1328-1334 که به دلیل نبودن بودجه سرانجامِ اجرائی مشخصی نداشت، نشان‌دهنده تلاش اولیه ایران برای یک استراتژی اقتصادی ساختاریافته بود. این طرح که پس از جنگ جهانی دوم تدوین شد، بر صنعتی‌سازی و توسعه زیرساخت‌ها متمرکز بود. هدف آن تنوع‌بخشیدن به اقتصاد و کاهش وابستگی به نفت بود. انقلاب سفید -1341- شامل یک سلسله اصلاحات اقتصادی، اجتماعی و ارضی، برخورداری از حقوق زنان و ابتکارات توسعه صنعتی با هدف نوسازی و افزایش برابری اقتصادی بود. دیدگاه‌های اقتصادی گذشته ایران عمدتا بر درآمدهای نفتی متمرکز بوده و کشور را در برابر نوسانات بازار جهانی نفت آسیب‌پذیر کرد. چشم‌انداز 20 ساله 1404 برای تغییر به سمت یک مدل اقتصادی متنوع‌تر و پایدارتر تنظیم شد.

آمریکا از سال 1389 مجموعه‌ای از تحریم‌های گسترده‌تر علیه ایران اعمال کرده است. از سال 1358 و بلافاصله پس از اشغال سفارت آمریکا در تهران تحریم‌های اقتصادی، تجاری، علمی و نظامی مختلف بر ایران از سوی دفتر کنترل دارایی‌های خارجی (OFAC) در آمریکا -یکی از آژانس‌های وزارت خزانه‌داری ایالات متحده- اداره می‌شود. تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران شامل تحریم معاملات با این کشور است. از سال 1393 تمرکز بیشتر بر خودکفایی، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تقویت تولید و نوآوری داخلی برای تنوع‌بخشیدن به اقتصاد و کاهش وابستگی به صادرات نفت با تأکید بیشتر دنبال شد. انتظار می‌رفت این تنوع باعث رشد و ثبات اقتصادی پایدار شود. این چشم‌انداز بر توسعه بخش‌های غیرنفتی مانند تولید، کشاورزی، فناوری و گردشگری تأکید دارد. تنوع، آسیب‌پذیری در برابر نوسانات قیمت نفت را کاهش و ثبات اقتصادی را افزایش می‌دهد.

تولید ناخالص انرژی الکتریکی ایران در سال 1396 به 308 هزار گیگاوات ساعت رسید که 6.5 درصد رشد نسبت به سال 1395 نشان می‌داد که 43.5 درصد از کل تولید انرژی برق توسط وزارت نیرو در نیروگاه‌ها و 56.5 درصد باقی‌مانده توسط نیروگاه‌های غیر وزارت نیرو تأمین می‌شد. از کل انرژی تولیدی، سهم نیروگاه‌های حرارتی 92.5 درصد، نیروگاه‌های آبی به 9.4 درصد و سهم نیروگاه‌های هسته‌ای و تجدیدپذیر 2.6 درصد بود.

چشم‌انداز ایران پروژه‌های زیرساختی از جمله حمل‌ونقل، انرژی و مخابرات را در اولویت قرار می‌دهد. این همچنین شامل تقویت شبکه‌های حمل‌ونقل، ترویج دیجیتالی‌شدن و تقویت نوآوری در بخش‌های مختلف می‌شود. زیرساخت‌های مدرن و کارآمد، تجارت را تسهیل می‌کند، سرمایه‌گذاری را جذب و فضای کلی کسب‌وکار را بهبود می‌بخشد. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری برای چشم‌انداز ایران بسیار مهم است. هدف طرح زیرساخت‌های حمل‌ونقل بهبود ارتباط هم در داخل کشور و هم با جامعه بین‌المللی، تسهیل جابه‌جایی کارآمد کالا و مردم است. سرمایه‌گذاری‌ها به سمت نوسازی و گسترش بخش انرژی، از‌جمله تأسیسات نفت و گاز، پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر و یک شبکه برق قابل اعتماد برای پاسخ‌گویی به تقاضاهای رو به رشد انرژی هدایت می‌شوند. پیشرفت در اتصال پهنای باند، خدمات دیجیتال و ابتکارات دولت الکترونیکی در این جنبه از بهبود زیرساخت‌های مخابراتی و فناوری اطلاعات نقش اساسی دارند. این چشم‌انداز بر ایجاد محیطی مناسب برای رشد استارت‌آپ‌ها تمرکز دارد که شامل انکوباتورها، شتاب‌دهنده‌ها و فضاهای همکاری است که منابع لازم، مربیگری و فرصت‌های شبکه‌ای را برای کارآفرینان نوپا فراهم می‌کند. سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی سنگ بنای چشم‌انداز 20 ساله بود. این طرح تأکید قابل توجهی بر آموزش، توسعه مهارت و تحقیق داشت. نیروی کار بسیار ماهر در هدایت نوآوری، بهره‌وری و رقابت در بخش‌های مختلف اقتصاد نقش اساسی داشت.

تولید ناخالص داخلی ایران در سال 1401 معادل 388 میلیارد دلار بود. ارزش تولید ناخالص داخلی ایران 0.17 درصد از اقتصاد جهان در سال 1402 را تشکیل می‌دهد. پیش‌بینی می‌شود تولید ناخالص داخلی ایران تا پایان سال 1402 به 400‌میلیارد دلار برسد. با توجه به چشم‌انداز اقتصادی، پیش‌بینی می‌شود ایران در سال 1403 نرخ رشد تولید ناخالص داخلی دو درصدی را تجربه کند. پیش‌بینی می‌شود تولید ناخالص داخلی به قیمت‌های جاری در ایران بین سال‌های 2023 تا 2028 (1402 تا 1407) در مجموع 98 میلیارد دلار یعنی 26 درصد افزایش یابد. اندازه بازار ساخت‌وساز ایران در سال 1401، حدود 181 میلیارد دلار بوده است. انتظار می‌رود این بازار طی سال‌های 1403-1406 حدود سه درصد  رشد کند و با سرمایه‌گذاری در بخش‌های نفت و گاز، حمل‌ونقل و مسکن حمایت ‌شود.

در ابتدای سال 2023 که ضریب نفوذ اینترنت به 78.6 درصد رسیده بود، 69.83 میلیون کاربر اینترنت در ایران وجود داشت. ایران در ژانویه 2023 میزبان 48‌میلیون کاربر شبکه‌های اجتماعی بود که معادل 54 درصد از کل جمعیت است. ایران با شرایط بد اقتصادی مواجه است و ارزش پول ایران تا نیمه بهمن 1402 به 55 هزار تومان در برابر یک دلار آمریکا رسید.

ایران با تنش‌های ژئوپلیتیکی، تحریم‌ها و روابط بین‌الملل متشنج دست‌وپنجه نرم می‌کند. این عوامل مانع از سرمایه‌گذاری خارجی، انتقال فناوری و رشد اقتصادی می‌شود و توانایی کشور را برای دستیابی به اهداف توسعه به چالش می‌کشد. در 70 سال اخیر ایران به‌شدت به درآمدهای نفتی وابسته بوده و اقتصاد آن در برابر نوسانات قیمت جهانی نفت آسیب‌پذیر بوده است. تنوع‌بخشیدن به اقتصاد برای کاهش این وابستگی یک چالش اساسی است. ضمنا نوسازی صنایع نفت و گاز موجود با سرمایه‌گذاری متناسب و فراهم‌کردن منابع انرژی جدید به‌ویژه انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر، همگی نیازمند سرمایه انسانی و اجتماعی و از سوی دیگر ارتباطات بین‌المللی قوی است. رشد جمعیت جوان و نرخ بالای بیکاری در میان جوانان یک چالش است. ادغام این افراد جوان در نیروی کار و ایجاد فرصت‌های کافی برای آنها به منظور ثبات و پیشرفت اجتماعی بسیار مهم است. از سوی دیگر همگام‌شدن با پیشرفت‌های سریع فناورانه و پرورش فرهنگ نوآوری، زمینه‌هایی است که ایران باید در تحقق و توسعه آن سرمایه‌گذاری کند تا در سطح جهانی رقابت کند.

موقعیت جغرافیایی راهبردی ایران، آن را در تقاطع راه‌های تجاری اصلی قرار می‌دهد. استفاده از این موقعیت می‌تواند تجارت، سرمایه‌گذاری و ادغام اقتصادی با اقتصادهای همسایه و دور را تقویت کند. میراث فرهنگی غنی و مکان‌های تاریخی ایران فرصت‌های زیادی را برای گردشگری فراهم می‌کند. توسعه صنعت گردشگری می‌تواند به رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال کمک قابل توجهی کند. کشور ما دارای منابع فراوان انرژی تجدیدپذیر از جمله انرژی خورشیدی و بادی است. سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر نه‌تنها می‌تواند پایداری را ارتقا بخشد، بلکه بخش جدیدی را برای توسعه اقتصادی و پتانسیل صادرات ایجاد می‌کند.

ایران با داشتن میراث غنی و پتانسیل برای شکوفایی اقتصادی، در طول تاریخ خود با طیف وسیعی از چالش‌های اقتصادی مواجه بوده است. غلبه بر این موانع مستلزم برنامه‌ریزی راهبردی، همکاری بین‌المللی، تنوع‌بخشیدن به اقتصاد و سیاست‌های مؤثر برای تضمین رشد پایدار و فراگیر برای کشور است. ایران با ساماندهی چالش‌هایی مانند تنش‌های ژئوپلیتیکی و ناپایداری‌های ‌محیط‌زیستی و تنوع‌بخشیدن به اقتصاد، پیشرفت فناوری و تقویت روابط بین‌المللی، آماده حرکت برای رشد خواهد شد.