آوای سحرآمیز توسعه

شکرستان و زهرستان

جستاری در باب نهادهای اجتماعی-اقتصادی

عبدالحسین ساسان

«شکرستان و زهرستان» نوشته عبدالحسین ساسان، کتابی درباره شاخه تازه و نوپایی در دانش‌های اجتماعی با عنوان «نهادهای اجتماعی» است. به‌تعبیر این اقتصاددان، در تمام شاخه‌های دانش اجتماعی خاصه دانش اقتصاد، جامعه‌شناسی و سیاست، شاخه نهادهای اجتماعی مورد استقبال قرار گرفته است، به‌طوری که اکنون همه رشته‌های دانش اجتماعی درباره نهادها گفت‌وگو و نظریه‌پردازی می‌کنند. عبدالحسین ساسان در ابتدای کتاب درباره وجه تسمیه جستاری خود در باب نهادهای اجتماعی-اقتصادی می‌نویسد: «شاید آمیزه شکرستان و زهرستان را پیش از این شنیده یا دیده باشید. اگر چنین باشد خوب می‌دانید که این آواهای آشنا از چامه کدام‌یک از دوستان فرهنگ، یا بهتر گفته شود، کدام‌یک از ابرمردان فرهنگ ایران‌زمین آمده است. این واژه‌ها همچون آوای سحرآمیزی از افق‌های بسیار دور آمده‌اند. از این‌رو پژواک یک فرهنگ کهنسال را در ژرفای ناخودآگاه انسان طنین‌انداز می‌کنند. با این‌همه بر سر آنم که روحی نو را در تن این آمیزه‌های کهن جست‌وجو کنم. روح نویی که در جست‌وجوی آن هستم چیزی نیست مگر مفهوم نهادهای اجتماعی که بسیاری آن را نهادهای اقتصادی نیز نامیده‌اند.» هر دو واژه شکرستان و زهرستان از ادبیات عرفانی کهن وام گرفته شده، اما جستار عبدالحسین ساسان نه ادبی و نه عرفانی است، بلکه به نهادهای اجتماعی می‌پردازد و امیدوار است تأثیر دانش‌های اجتماعی بر پیشرفت بشریت کمک کند و از رنج‌ها و ناکامی‌های انسان بکاهد. ساسان همچنین تأکید می‌کند که در به‌کارگیری تعابیر زهرستان و شکرستان، رویکرد تقلیل‌گرایانه ندارد: «گمان می‌کنم هنگام خواندن این کتاب پنداشته شود که آمیزه شکرستان برای بومی‌سازی همان اصطلاح رایج توسعه اقتصادی به کار گرفته شده است. و در مقابل آن آمیزه زهرستان با هدف بومی‌سازی اصطلاحات متداولی مانند توسعه‌نیافتگی، واپس‌ماندگی، جوامع در حال رشد و حتی جهان سوم به کار رفته است. ولی علی‌رغم نزدیکی این مفاهیم با یکدیگر تفاوت‌های بسیاری میان آنها وجود دارد که رفته‌رفته آشکار خواهد شد.» و شاید مهم‌ترین این تفاوت‌ها آن باشد که کشورهایی به‌طور یکدست توسعه‌یافته و کشورهای دیگری به‌گونه یکپارچه توسعه‌نیافته به شمار می‌روند، ولی هنوز کمتر کشوری در جهان وجود دارد که در تمام محدوده جغرافیایی-سیاسی خود «شکرستان» تلقی شود. زیرا در گوشه و کنار شهرها یا روستاهای آن دست‌کم یک خانه، یک مدسه، یک کلاس درس، یک زندان یا حتی کوی و برزن وجود دارد که زهرستان باشد.