فرصت‌ها و تهدیدهای آتشفشان دماوند

روز اول تابستان فیلمی در فضای مجازی منتشر شد که یکی از شهروندان از خروج بخار از قله آتشفشان دماوند گرفته و در آن از امکان و نشانه‌های فعال‌شدن آتشفشان دماوند ابراز نگرانی کرده بود. در پایان آن ویدئوی کوتاه ابراز می‌شود که «امید است آتشفشان دماوند فعال نشده باشد زیرا تبعات سهمگینی را با خود به همراه دارد». البته مجموعه‌ای از اظهارنظرهای سازمانی و کارشناسی منتشر شد که در بعضی اساسا فعال‌بودن سامانه آتشفشانی دماوند انکار شده بود، ولی مشخص نشد که اساسا مفهوم فعالیت یک سامانه آتشفشانی مانند دماوند چیست. فوران‌های آتشفشانی و فرایندهای مربوط به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به نفع بشریت بوده است: مواد آتشفشانی درنهایت تجزیه می‌شوند و حاصلخیزترین خاک‌های زمین را تشکیل می‌دهند. کشت در این خاک‌ها باعث تولید غذای فراوان و پرورش تمدن‌ها شده است. تمدن در استان مازندران و دشت‌های حاصلخیز آن تحت اثر مستقیم و غیرمستقیم آتشفشان دماوند توسعه یافته است. گرمای داخلی مربوط به سیستم‌های آتشفشانی جوان برای تولید انرژی زمین‌گرمایی مهار شده است. دماوند مهم‌ترین پتانسیل انرژی زمین‌گرمایی ایران است. بیشتر مواد معدنی فلزی استخراج‌شده در جهان -مانند مس، طلا، نقره، سرب و روی- با ماگماهایی یافت می‌شوند که در ژرفای آتشفشان‌های قدیمی یافت می‌شوند. آتشفشان چینه‌ای دماوند در 80 کیلومتری شمال‌شرقی تهران و 70 کیلومتری جنوب ساحل دریای مازندران قرار دارد. در 600 هزار سال گذشته یک مخروط جوان‌تر کنار مخروط قدیمی آن ایجاد شده است. بقایای مخروط قدیمی به صورت یک نیم‌دایره دیوارمانند یا بخشی از یک ابرکاسه در شمال مخروط جدید در راستای دره گزنک دیده می‌شود. دماوند قدیمی در دره گزنک (یا گزانه) از «جاده هراز» تا پناهگاه «تخت فریدون» و زیر یخچال‌های طبیعی «یخار» در شرق قله دماوند بیرون‌زدگی دارد. سنگ‌های مملو از مواد گوگرد به رنگ‌های زرد، نارنجی و قرمز در «وانا» در کنار جاده «هراز» مشهودند. این سنگ‌ها و خاک حاصل از آنها مملو از سولفید است که براثر هوازدگی در محیط، بوی باروت متصاعد می‌کنند و در ضمن اسید سولفوریک طبیعی نیز از آن تولید می‌شود. سنگ‌های آذرین بیرونی در قله با جریان‌های گدازه شعاعی برونزد دارند. افشانه گدازه در رویدادهای انفجار و فوران بزرگ حدود 280 هزار سال قبل، مخروط قدیمی‌تر شمالی را ایجاد کرده است. جوان‌ترین فوران در حدود هفت‌هزارو300 سال قبل جریان‌های گدازه جدید را به‌ویژه در مخروط جدیدتر (واقع در جنوب دره گزنک) درست کرده است. چشمه‌های آب گرم در لاریجان، بایجان، آب اسک و گزنک نمادهای مهم فعالیت امروزی در مخروط و سامانه آتشفشانی دماوند هستند.

در شمال بایجان در رقوم بیش از 4000 متر در محدوده زمین‌لغزش‌های بزرگ بخش کهرود بالا، بلوک‌های بزرگ سنگی را مشاهده کرده‌ام که از یک کیلومتر بالاتر جابه‌جا شده‌اند. به نظر می‌رسد که زمین‌لرزه‌های هفتم فروردین 1209 شمسی (1830 میلادی) در دماوند، با بزرگای تخمینی 7.0، 22 فروردین 1314 (11 آوریل 1935 کسوت مازندران) با بزرگای 6.8 و ۱۱ تیر ۱۳۳۶ (دوم جولای ۱۹۵۷) سنگچال، جنوب آمل با بزرگای 7.0 در محدوده دره هراز و پیرامون قله دماوند موجب تحریک زمین‌لغزش‌های بزرگی در پیرامون قله دماوند شده‌اند. زمین‌لغزش بزرگ لاسم در حدفاصل بین پلور و آب اسک احتمالا در فوران هفت‌ هزار سال قبل در قله دماوند و جریان‌یافتن گدازه، موجب مسدودشدن دره هراز و ایجاد دریاچه بزرگ لاسم در محدوده دره هراز شده است که امروزه فقط رسوبات دریاچه‌ای آن در ابتدای جاده فرعی لاسم بر جای مانده است. در قله دماوند بلوک‌های بزرگ سنگی گوگرددار وجود دارد. قطر دهانه 150 متر است. در مرکز دهانه، یک دریاچه معمولا یخ‌زده کوچک به عرض 40 متر قرار گرفته است. آخرین فوران قله در هفت‌هزارو 300 سال قبل تعیین سن شده، اما بعضی شواهد نیز حاکی از فعالیت ماگمایی بین دو هزار تا سه هزار سال پیش است. آتشفشان‌هایی با قدمت کمتر از 10 هزار سال فعال در نظر گرفته می‌شوند. بنابراین آتشفشان دماوند نیز فعال است. مطالعات تکمیلی روی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی چشمه‌های آب گرم، تغییر در عمق و حجم ماگما و مطالعات ژئوفیزیکی مانند بررسی‌های مغناطیس‌سنجی نیاز است تا چگونگی جابه‌جایی گدازه و به‌ویژه نحوه بالاآمدگی سطح زمین را مشخص کند. بنابراین احتمال انفجار مجدد و فوران مجدد نیز وجود دارد. البته شواهد جدیدی که نشانگر فورانی قریب‌الوقوع باشد هنوز ثبت نشده است. شواهد فعالیت در سال‌های 1387 تا 1397 و پایش لرزه‌خیزی و سایر شواهد پویایی سطحی دماوند نشان می‌دهد که گدازه در اتاقک ماگمایی دماوند احتمالا در ژرفاهای کمتر از سه هزار متر نیز جابه‌جا شده و می‌شود و نشانه‌هایی در سطح زمین داشته است. یکی از مشهودترین نشانه‌های فعالیت دائمی در سامانه دماوند وجود آب گرم‌های بایجان و استراباکو (استار‌-آباد-کوه) در دره هراز است. زلزله دماوند با بزرگای 5.1 در محل شهرک مشا در پنج کیلومتری شمال شهر دماوند و بر روی گسل مشا در نیمه‌شب 19 اردیبهشت 1399 موجب هراس وسیع ساکنان استان‌های تهران و بخش‌هایی از مازندران و سمنان شد. کانون این زلزله درست در حدود 10 کیلومتری جنوب قله دماوند قرار داشت. ژرفای این زلزله 14 کیلومتر بود. بررسی زلزله‌های دهه اخیر نشان داده است که بیشترین لرزه‌خیزی بر روی قطعه شرقی گسل مشا در ژرفای بین شش تا 15 کیلومتری ثبت شده و انطباق جالبی با اتاق ماگمایی آتشفشان دماوند دارد. بنابراین فعل و انفعال روی قطعه شرقی گسل مشا با فعالیت‌های داخل اتاق ماگمایی دماوند مرتبط است. در جناح‌های جنوبی، شرقی و غربی آتشفشان پوکه معدنی دماوند به‌ویژه در شرق قله تا 20 کیلومتری از قله گسترش یافته است. فوران‌های انفجاری، ‌شکل و ریخت دامنه‌های دماوند را تعیین کرده و روستاها در جناحین آتشفشان بر روی جریان‌های گدازه‌ها ساخته شده‌اند. در صورت فوران مواد منفجره در آینده، خاکستر آتشفشانی در دامنه‌های قله تا تهران در جنوب غرب قله، تا بلده در دره نور و در مرکز البرز مرکزی در شمال غرب آن را تحت اثر قرار خواهد داد. بررسی‌ها البته نشان می‌دهد که در یک فوران بزرگ مواد آتشفشانی به سوی شرق قله گسترش بیشتری خواهد داشت و غبار و خاکستر آتشفشانی در یک فوران محتمل بزرگ تا شمال دامغان می‌تواند در البرز شرقی گسترده شود.