مدیریت محیط زیست و منابع طبیعی را فرادولتی کنید

۱- آیا در فرایند ادغام به این نکته توجه شده که سازمان حفاظت محیط زیست یک نهاد نظارتی و حاکمیتی است اما سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری یک نهاد اجرائی و بهره‌بردار؟ مهم‌ترین مسئولیت‌های سازمان حفاظت محیط زیست، حفاظت از اکوسیستم‌های طبیعی کشور و ترمیم اثرات سوء گذشته، پیشگیری و ممانعت از تخریب و آلودگی محیط زیست، ارزیابی ظرفیت برد محیط در جهت بهره‌وری معقول و مستمر از منابع محیط زیست، نظارت مستمر بر بهره‌برداری از منابع محیط زیست و برخورد فعال با زمینه‌های بحرانی محیط زیست از جمله آلودگی‌ها تعریف شده؛ در صورتی که اهداف سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، شامل حفظ و حمایت، احیا، توسعه و بهره‌برداری اصولی از جنگل‌ها، مراتع، اراضی جنگلی، بیشه‌های طبیعی، اراضی مستحدثه ساحلی، حفاظت‌ و حمایت از آب و خاک کشور از طریق مدیریت علمی بر حوزه‌های آبخیز و رعایت اصول توسعه پایدار برشمرده شده است و درحالی‌که حدود 14 درصد از اراضی کشور را مناطق چهارگانه تحت حفاظت و مدیریت سازمان محیط زیست دربر می‌گیرند (که البته مالکیت این اراضی در همه کشور بر عهده سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری است)، بیش از 83 درصد از اراضی کشور به‌عنوان منابع طبیعی شامل جنگل، دریا، مرتع و بیابان زیرمجموعه مدیریتی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری هستند. بنابراین پرسش بنیادین پاسخ داده‌نشده این است که یک نهاد‌ چگونه می‌تواند هم‌زمان، هم مجری باشد و هم نقش نظارت بر خود را داشته باشد؛ در‌حالی‌که عده‌ای این طرح را بستری برای دست‌درازی بیش از پیش افراد فرصت‌طلب به منابع طبیعی می‌دانند و اعتقاد دارند که این طرح سبب تضعیف محافظت از محیط زیست و منابع طبیعی کشور خواهد شد.

۲- سازمان حفاظت محیط زیست به‌عنوان یک سازمان کوچک و کم‌بودجه و بسیار ضعیف و ناتوان شناخته شده است که حتی از تأمین جلیقه ضد‌گلوله کافی و تأمین جانی محیط‌بانان فداکار خود عاجز بوده است و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری هم با وجود جایگاه کلان در سطح کشور از آغاز در ساختاری اشتباه، به‌عنوان یک سازمان دست‌چندم، زیر‌مجموعه وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته است؛ در‌حالی‌که الفبای محیط زیست و منابع طبیعی گویای تعارض منافع و اهداف آشکار ماهوی بین کشاورزی و منابع طبیعی و محیط زیست است. البته از یک زاویه، کندن سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری از وزارتخانه‌ای بسیار ضعیف و ذاتا بی‌تناسب و حتی متعارض با اهداف حفاظتی منابع طبیعی و پیوند با سازمان حفاظت محیط زیست، اقدامی مثبت ارزیابی می‌شود.

۳- یکی از دغدغه‌های متخصصان حوزه منابع طبیعی، آب و محیط زیست این است که در تشکیلات جدید، آنچه در کشورهای پیشرو مدیریت آب و محیط زیست به‌عنوان مدیریت منابع آب (Water Authority) مطرح است و نیز جایگاه قانون جامع آب کجاست؟ همچنین با توجه به اهمیت مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز، جایگاه بسیار مهم آبخیزداری، مدیریت سیلاب‌ها و مدیریت امور اراضی کجاست؟

۴- پرسش دیگر این است که در تشکیلات جدید، جایگاه و نقش مردم، سازمان‌های مردم‌نهاد و جوامع محلی در مدیریت و حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی و منابع آب چیست؟

کوتاه‌سخن اینکه اگرچه ادغام دو سازمان، نه در قالب سازمانی غیرپاسخ‌گو به نمایندگان ملت بلکه در قالب یک وزارتخانه قوی و پاسخ‌گو با آوردن بخش‌های مربوط دیگر وزارت‌ها و سازمان‌ها مانند معاونت آمایش سازمان برنامه‌و‌بودجه، مدیریت منابع آب وزارت نیرو، شیلات وزارت جهاد کشاورزی، میراث طبیعی و اکوتوریسم وزارت میراث فرهنگی، گردشگری، صنایع دستی و... و درنظرداشتن فرصت‌ها، تهدیدها، نقاط قوت و ضعف، اقدامی ‌مثبت تلقی خواهد شد‌ ولی تجربه ناموفق سال‌های اخیر این را اثبات می‌کند که در پایان عمر هر دولت چهارساله و هشت‌ساله، برنامه‌های راهبردی حوزه منابع طبیعی و محیط زیست دستخوش اختلال و توقف و تغییر می‌شود؛ در‌حالی‌که ماهیت برنامه‌ریزی سرزمین و آمایش استراتژیک در حوزه محیط زیست، منابع طبیعی و آبخیزداری بلند‌مدت است و در قالب محصور و محدود دولت‌های چهار یا هشت ساله نمی‌گنجد. بنابراین، ماهیت ذاتی مدیریت محیط زیست، منابع طبیعی و آبخیزداری و تکیه بر توسعه بلند‌مدت پایدار برای کاهش فقر و افزایش رضایتمندی و رفاه نسل‌های آینده بر پایه حقوق عامه محیط‌زیستی ایجاب می‌کند که مدیریت کلان این حوزه، به‌جای سازمانی ضعیف و غیرپاسخ‌گو، یا در قالب وزارتخانه‌ای مستقل، قوی و پاسخ‌گو به نمایندگان ملت مانند وزارت «برنامه‌ریزی سرزمین و آمایش محیط زیست» تغییر یابد یا به‌طور کلی از زیر‌مجموعه دولت‌های موقت چهارساله یا هشت‌ساله درآید و نهادی فراقوه‌ای شود تا از بودجه و فرصت کافی برای به‌ثمر‌رساندن برنامه‌های بلند‌مدت متخصصان و صاحب‌نظران حوزه محیط زیست، منابع طبیعی و آب برخوردار شود.