زلزله ترود و دولت مصدق در بحران

امسال شصت‌و‌نهمین سالروز زمین‌لرزه 23 بهمن 1331 ترود (طرود) است که در یکی از مناطق کویری در روستای ترود در جنوب شاهرود در حاشیه کویر بزرگ نمک رخ داد. زلزله موجب شد تا 900 نفر در دهکده اصلی و در شش روستای کوچک آن کشته شوند. زلزله در زمانی رخ داد که نخست‌وزیر دولت مستقر، شادروان دکتر محمد مصدق بود و کشور غرق در التهاب مخالفان دولت به سرکردگی شاه بود. یک هفته بعد از زلزله ترود، در 30 بهمن 1331، دکتر مصدق در دیدار با یکی از معتمدان شاه خواست به اطلاع او برساند قصد دارد استعفا دهد و در ملأعام شاه را مقصر این تصمیم قلمداد خواهد کرد. این موضوع نشان می‌دهد در بهمن 1331 شادروان دکتر مصدق در چه تنگنایی حکومت می‌کرده است. شاه در واکنش به این خبر، حسین علا، وزیر وقت دربار را نزد مصدق فرستاد تا او را متقاعد کند تغییر عقیده دهد. علا ضمن اینکه به مصدق اطمینان داد شاه می‌خواهد او -حداقل تا پایان مناقشات نفتی- نخست‌وزیر بماند، اتهامات مصدق را رد کرد و به نخست‌وزیر گفت شاه تمایل دارد کشور را به‌طور موقت ترک کند. در پایان جلسه مصدق و علا، مصدق با این طرح شاه موافقت می‌کند و برنامه سفر برای 9 اسفند 1331 هماهنگ می‌شود. اما درز این قضیه باعث شد توفانی علیه مصدق وزیدن بگیرد؛ توفانی که همه دشمنان دکتر مصدق در هرچه شدت‌گرفتن آن هم‌پیمان شدند. مصدق در این روز برای خداحافظی به کاخ مرمر می‌رود، ولی به سرعت چند هزار نفر در مقابل کاخ جمع می‌شوند تا مانع خروج شاه از ایران شوند. مصدق در خاطرات خود می‌نویسد جمعیت قصد جان او را کرده بودند. او به خانه می‌رسد، اما با حمله جمعیت به خانه‌اش روبه‌رو شده و مجبور می‌شود از در پشتی فرار کند. شاه نیز ایران را در آن بازه زمانی ترک نکرد، ولی التهاب میان آنها پنج ماه بعدی به کودتای 28 مرداد 32 برای سرنگونی دولت قانونی دکتر مصدق انجامید. به هر حال زلزله ترود در همین برهه زمانی رخ داد و چه‌بسا به همین دلیل، ساخت خانه‌های جدید در ترود تا سه سال بعد، در 1334، به طول انجامید. منطقه آسیب‌دیده از زلزله ترود، زمین بایری است که از شمال شرقی با دشت کویر بزرگ نمک ایران مرکزی همسایه است. این زلزله دهستان ترود با مساحت 22 هزار کیلومتر‌مربع و جمعیتی حدود سه‌هزارو 200 نفر را تحت تأثیر قرار داد. ترود در زمان زلزله حدود 500 خانه داشت. از 120 خانه کشاورزی و آبادی کوچک، 50 خانه خالی از سکنه بود و بیشتر آنها در مسیرهای اصلی کاروان‌ها به سمت جنوب و شمال شرق و در مجاورت معادن مس و فیروزه پراکنده‌اند. ترود به لحاظ تقسیمات کشوری در استان سمنان است. مهم‌ترین جاده‌های اتصالی به ترود، از شمال محور شاهرود-ترود به طول ۱۳۰ کیلومتر و اتصال ترود به سمت مرکز ایران از معلمان به جندق است. تغییر شکل زمین در حدود یک کیلومتری جنوب ترود و نزدیک مزرعه سلطان‌ابراهیم توسط زنده‌یاد استاد ستراک آبدالیان، استاد زمین‌شناسی دانشگاه تهران، در اولین گزارش تخصصی نوشته‌شده بر روی زلزله‌های معاصر ایران گزارش شده است. این مزرعه در تپه کم‌ارتفاعی بر اثر فرسایش یال جنوبی یک تاقدیس با روندی شمال‌شرقی-جنوب‌غربی واقع شده است. چندین ناحیه موازی گسل در بسترهای نرم‌تر و به میزان کمتر در بسترهای سخت‌تر، هنوز در جنوب مزرعه قابل مشاهده است. همچنین گسیختگی گسله در نزدیکی چاه مرغاب مشاهده شد. کویر در 10‌کیلومتری جنوب و شرق ترود قرار دارد و تقریبا 200 کیلومتر کاملا خالی از سکنه است.

در جنوب غربی روستا، اولین محل سکونتگاهی، آبادی کوچک بیدستان است که در زمان وقوع زلزله حدود صد خانه و 480 نفر جمعیت داشت. منطقه ترود هیچ سابقه شناخته‌شده‌ای در مورد زلزله‌های تاریخی در تاریخ مکتوب ندارد. زنده‌یاد استاد گانسر، استاد دانشگاه زوریخ سوئیس که در دهه 60 میلادی مطالعات گسترده‌ای روی زمین‌شناسی ایران انجام داد، به استناد اطلاعات محلی از زلزله‌ای در اوایل قرن نوزدهم یاد می‌کند که گویا منطقه رشم را ویران کرده است. اولین زمین‌لرزه قرن بیستم در ترود در حدود سال 1915 رخ داد، اما هیچ خسارتی در پی نداشت. زمین‌لرزه 22 جولای 1927 به بزرگای 6.3 در حدود 150‌کیلومتری غرب ترود به‌شدت احساس و باعث ایجاد وحشت در روستا شد. هنوز تنها زلزله مخرب شناخته‌شده در منطقه ترود، زلزله 23 بهمن 1331 است. پس از آن یک دوره طولانی از سکون لرزه‌ای در ترود طی هفت دهه برقرار شده است. نگارنده بر این باور است که گسلش در ترود دارای سابقه‌ای در زمین‌لرزه‌های هزاره‌های قبل بوده و هنوز جای دارد تا کارهای مفصلی روی این گسل انجام شود.