انتخابات ترکیه و مسئله حجاب

مصطفی کمال «آتاتورک» در حدود صد سال پیش ترکیه مسلمان را با منع پوشیدن حجاب در ادارات دولتی و گنجاندن سکولاریسم در قانون اساسی، در جهان اسلام متمایز کرد. این مسئله که پس از مرگ «پدر ترک‌ها» شکاف‌های متعددی در مباحث سیاسی به ‌وجود آورد، هشت ماه قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری و قانون‌گذاری سال 2023 مجددا مطرح شده است.

کمال قلیچ‌دار اوغلو، رئیس کمالیست حزب جمهوری خلق ترکیه که احتمالا رقیب اردوغان در ائتلاف مخالفان خواهد بود، با پیشنهاد قانونی برای حمایت از حق پوشش حجاب در ادارات دولتی، مدارس و دانشگاه‌ها، حاکمیت را به چالش کشیده است. رهبر کمالیست در مواجهه با رئیس‌‌جمهور فعلی که در نظرسنجی‌ها از محبوبیت چندانی برخوردار نبوده و «نخبگان سکولار» را تهدید فزاینده‌ای برای حقوق مسلمانان می‌داند، بیش از هر چیز به دنبال اطمینان‌بخشیدن به رأی‌‌دهندگان محافظه‌کار بوده است. برای مدت‌ها نهادهای فوق‌الذکر در ترکیه نسبت به مسئله حجاب مقاوم بوده‌اند. حزب محافظه‌کار اسلامی با برداشتن این محدودیت‌ها در سال 2013 به پیروزی بزرگی دست یافت. پیروزی احتمالی اپوزیسیون باعث ایجاد نگرانی از «عقب‌نشینی» در این حوزه در میان فعالان آن می‌شود.

بیانیه قلیچ‌دار اوغلو به‌ویژه در حزب جمهوری خلق ترکیه ایجاد شگفتی کرد. اما زمانه تغییر کرده است. اگر در دهه 1990 حفظ ممنوعیت استفاده از حجاب در ادارات دولتی خط قرمزی برای نهاد نظامی و احزاب سکولار بود، امروز دیگر هیچ سیاست‌مدار خبره‌ای جرئت ذکر آن را ندارد. حزب عدالت و توسعه و همچنین اردوغان با بی‌اهمیت جلوه‌دادن این موضوع، خود را از هرگونه انحصار در این خصوص که تبدیل به یک بحث انتخاباتی شده است، مبرا کرده‌اند.

رجب طیب اردوغان به دور از هرگونه تمایل برای واگذاری صحنه به مخالفان کمالیست درخصوص موضوعی که مدت‌ها پیش طرفدار آن بوده، پیشنهاد برگزاری رفراندوم برای حجاب و گنجاندن آن در قانون اساسی را داده است. رئیس‌جمهور ترکیه برای حفاظت بهتر از «نهاد خانواده» که به گفته او پیوند زن و مرد از ارکان آن است، حتی خواهان این است که بحث را به بازنگری در برخی موارد دیگر بکشاند. اردوغان با حمله مستقیم به جامعه رنگین‌کمانی LGBTQ به صراحت تأکید کرده است: «خانواده قوی یعنی یک ملت قوی». آیا دگرباشان جنسی جایگاهی در یک خانواده قوی دارند؟ جواب منفی است.

به نظر می‌رسد کمال قلیچ‌دار اوغلو در مواجهه با این ضد‌حمله، مجددا با روحیه بنیادین حزبش ارتباط برقرار کرده باشد. او اردوغان را متهم به تقلید از اقتدارگرایی ویکتور اوربان، رهبر راست افراطی مجارستان می‌کند. اما در حقیقت، ابزارسازی سیاسی حجاب توسط یک حزب تاریخی سکولار، گزینه‌های استراتژیک اپوزیسیون را زیر سؤال می‌برد.‌ بیانیه کمال قلیچ‌دار اوغلو قبل از هر چیز نشان‌دهنده موضع ابهام‌برانگیز کمالیست‌ها در چندین موضوع، از جمله مذهب و رفتار با اقلیت‌های قومی است. علاوه بر آن، این موضوع فرصتی غیرمنتظره به اردوغان داد تا به رأی‌دهندگان خود یادآور شود که در دفاع از مسلمانان نسخه اصل بهتر از بدل است. رهبر کمالیست به دور از تثبیت تصویری اطمینان‌‌بخش برای رأی‌‌دهندگان و جلب ‌محافظه‌کاران، با ناشی‌گری صحنه را به رقیب خود واگذار کرده است.

مقایسه سریع با موضوع تقریبا مشابه در ایران، احزاب اپوزیسیون ترکیه را باید مجاب کند تا درباره مدل جامعه پیشنهادی به رأی‌دهندگان خود، بیشتر تفکر کنند.

حق پوشش حجاب در ترکیه بدون برانگیختن مخالفت گسترده، تنها از سوی هشت درصد از مردم یک نگرانی بزرگ محسوب می‌شود. بنابراین، به نظر نمی‌رسد که انتظار خاصی درخصوص این موضوع تفرقه‌انگیز در جامعه ترکیه وجود داشته باشد. قطعا اردوغان در صورت انتخاب مجدد، اهداف خود را برای کاهش پیشرفت دموکراسی، سکولاریسم و قانون در ترکیه دنبال خواهد کرد. در چنین حالتی، آیا ترکیه واقعا به چنین دوگانگی‌ای نیاز دارد؟ در مواجهه با پروژه محافظه‌کاران، از اپوزیسیون ترکیه انتظار می‌رود که مجددا بر اصول بنیادین خود، حمایت از حقوق همه مردم به‌‌ویژه زنان، دفاع از سکولاریسم و قانون اساسی و تضمین ثبات کشور‌ تأکید داشته باشد. بازگشت به مسئله حجاب، بار دیگر بحران هویتی عمیقی را که ترکیه برای چندین دهه از زمان تأسیس جمهوری بین سنت و آرزوی مدرنیته گریبان‌گیر آن است، نشان می‌دهد.