احتمال تشدید تنش بین الجزایر و مراکش؟

از زمان فروپاشی روابط دیپلماتیک الجزایر و مراکش در سال 2021، رقابت سیاسی و اقتصادی بین دو کشور بر سر مسائل مختلف تشدید شده است. در‌حالی‌که این رقابت از دهه 1970 متبلور شده است، موضوع حاکمیت بر صحرای غربی بار دیگر به کاتالیزوری برای تشدید جدی‌تر تنش‌ها تبدیل شده است. این موضوع روابط دوجانبه دو کشور را در سطح جهانی مسموم می‌کند و امتناع الجزایر از هرگونه کمک بشردوستانه و فنی به مراکش پس از زلزله مهیب نهم سپتامبر نیز حاکی از همین مسئله است. صحرای غربی تنها سرزمینی در آفریقا است که وضعیت پسااستعماری آن هنوز حل نشده و در‌حال‌حاضر 80 درصد آن از طرف مراکش و 20 درصد دیگر آن از طرف جبهه پولیساریو اداره می‌شود. با این حال، جنبش استقلال که از سال 1976 با مخالفت با مراکش از حق تعیین سرنوشت مردم صحرا دفاع می‌کند، از سوی الجزایر حمایت می‌شود. منبع اصلی اختلاف و بی‌اعتمادی متقابل بین دو کشور همین حمایت است؛ زیرا بر تصویری که مراکش از تمامیت ارضی و مشروعیت سلطنت ارائه می‌دهد، تأثیرگذار است؛ بنابراین پادشاهی مراکش به رسمیت شناختن حاکمیت بین‌المللی خود بر این منطقه غنی از منابع طبیعی را یکی از اهداف اصلی دیپلماتیک خود قرار داده است و امضای توافق‌نامه آبراهام نیز مشروط بر به رسمیت شناختن حاکمیت مراکش بر صحرای غربی از طرف دولت ترامپ بوده است. 

در‌حال‌حاضر مسابقه تسلیحاتی به رهبری الجزایر و مراکش، قاطعیت رو به رشد دیپلماسی الجزایر در امور بین‌الملل و تمایل مراکش برای حملات پهپادی علیه جبهه پولیساریو، سه عامل جدیدی هستند که در تشدید تنش‌ها بین دو کشور نقش مؤثری دارند.

روابط دو کشور از سال 2020 پس از درگیری بین جبهه پولیساریو و نیروهای مسلح مراکش در منطقه مرزی گرگورات که نقطه ارتباط مراکش و موریتانی است، تیره‌تر شده است. جبهه استقلال در نوامبر همان سال آتش‌بس سازمان ملل را که 30 سال در برابر تنش‌ها مقاومت می‌کرد، در هم شکست. روند زیان‌بار فروپاشی کامل روابط دوجانبه بین الجزایر و مراکش در آگوست 2021 با تصمیم الجزایر برای تمدید‌نکردن قرارداد گاز مغرب و اروپا که 65 درصد گاز طبیعی مراکش را تأمین می‌کرد، تسریع شد.

به نظر می‌رسد که بن‌بست بین دو کشور اکنون به نفع الجزایر است و مشکلات جدیدی را برای مراکش ایجاد خواهد کرد. حکومت الجزایر پس از خیزش اعتراضی «هیراک» به‌ویژه با سرکوب درخورتوجهی که در پی همه‌گیری کووید19 علیه مخالفان انجام داد، از لحاظ سیاسی باثبات‌تر شده و اهمیت راهبردی درخور‌توجهی پیدا کرده است. در واقع، تهاجم روسیه به اوکراین یک موهبت مشروط برای رژیم الجزایر بود. افزایش قیمت انرژی الجزایر را دوباره در خط مقدم صادرکنندگان هیدروکربن به کشورهای اروپایی که به دنبال منابع جایگزین برای کاهش وابستگی انرژی به مسکو هستند، قرار داد. از سوی دیگر، سود درآمد حاصله از سوی دولت الجزایر صرف هزینه‌های اجتماعی و آرام‌کردن تنش‌های مردمی می‌شود.

اهمیت دیپلماتیک این موضوع در سال 2024 با اشغال یک کرسی موقت در شورای امنیت سازمان ملل از سوی الجزایر تأیید می‌شود. شکی نیست که الجزایر از این موقعیت پرافتخار برای تحمیل مجدد موضوع صحرای غربی در دستور کار این سازمان بهره خواهد برد. بدون‌شک این کار عاری از مشکلات نخواهد بود؛ زیرا موضع سازمان ملل از نظر تاریخی به نفع حل‌وفصل سیاسی مناقشه با امکان تعیین سرنوشت و سازمان‌دهی همه‌پرسی است. به دلیل مشکلات سازمانی ناشی از تعیین جمعیت واجد شرایط، این همه‌پرسی هرگز انجام نشد و سازمان ملل که قادر به تصمیم‌گیری در این زمینه نبود، اجازه داد تا روند سیاسی متوقف شود. الجزایر همچنین قصد دارد تا از موقعیت خود برای تشویق اصلاحات در نمایندگی شورای امنیت برای امکان ادغام بیشتر کشورهای جنوبی استفاده کند و در نتیجه به‌راحتی دیگر کشورها را به حمایت از مواضع خود در صحرای غربی تشویق می‌کند.

در مواجهه با این بن‌بست، مراکش مصمم است تا کنترل واقعی منطقه را در دست بگیرد. پیشنهاد مراکش برای حل سیاسی مناقشه شامل ادغام صحرای غربی در حکومت پادشاهی و اعطای وضعیت خودمختار به آن است. در مقابل، الجزایر این‌طور پاسخ می‌دهد که اگر این راه‌حل مناسب بود، یک همه‌پرسی می‌توانست آن را بدون هیچ‌گونه درگیری به رسمیت بشناسد. با این حال، به احتمال زیاد این گزینه هنوز در دستور کار نیست. مراکش از طریق دیپلماسی فعال و همکاری اقتصادی، بدون در‌نظرگرفتن وزنه استراتژیکی که از طریق اتحاد با دولت‌های نفتی خلیج فارس ایجاد کرده، موفق به جلب حمایت در جنوب صحرای آفریقا شده است. تا به امروز، بیش از 20 کشور از آفریقا و خاورمیانه نمایندگی‌های دیپلماتیک خود را در بخش مراکشی صحرای غربی افتتاح کرده‌اند؛ اما برخلاف ایالات متحده که از رباط حمایت می‌کند، اروپایی‌ها بی‌طرفی محتاطانه را رعایت می‌کنند و بیانیه‌های خود را تا حد امکان بدون تعهد رسمی برای حفظ روابط متعادل با دو کشور همسایه صادر می‌کنند.

بنابراین تغییر وضعیت موجود برای الجزایر با توجه به مواضع تحمیلی مراکش دشوار خواهد بود. با‌این‌حال، الجزایر قطعا تلاش خواهد کرد تا توسعه راه‌حل سیاسی پایدار را تا زمان تقویت حمایت بین‌المللی از ادعای حاکمیت خود به تأخیر بیندازد. مشاهده تقویت فعالیت‌های نظامی نگران‌کننده دو کشور همسایه نیز خطر تشدید تنش‌ها را تأیید می‌کند. طبق آمار مؤسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم، الجزایر و مراکش در سال 2022 به‌تنهایی 74 درصد از هزینه‌های نظامی شمال آفریقا را متحمل شده‌اند. از سال 2005 هزینه‌های نظامی پادشاهی مراکش به‌ویژه برای دستیابی به تسلیحات و هواپیماهای بدون سرنشین پیشرفته ترکیه برای مقابله با نیروهای جبهه پولیساریو دو برابر شده است. احتمال یک درگیری آشکار بین الجزایر و مراکش به دلیل ضررهای احتمالی که برای منافع و ثبات آنها در بر دارد، بعید به نظر می‌رسد؛ اما از سوی دیگر، تشدید درگیری‌ها در صحرای غربی محتمل است و در چنین شرایطی چشم‌انداز یک راه‌حل سیاسی پایدار تنها یک فرضیه دور از دسترس به نظر می‌رسد.