میراث جهانی بیشاپور

میراث آریا: شهر تاریخی بیشاپور در فاصله دو کیلومتری شهر کازرون در استان فارس قرار دارد. این شهر تاریخی که به صورت مستطیل‌شکل است به طول و عرض دو در یک بوده و مساحتی بیش از ۱۵۵ هکتار را به خود اختصاص داده است. شهر بیشاپور که زمانی از شهرهای مهم دوران شاهپور اول ساسانی قلمداد می‌شده، دارای آثار تاریخی مهمی بوده که مورد توجه گردشگران قرار دارد.

شهر بیشاپور دارای چهار دروازه به نام‌های هرمز، مهر، شهر و بهرام بوده و این شهر مرکز کوره شاهپور از تقسیمات ایالتی زمان ساسانیان است. شاپور که از مقتدرترین پادشاهان ساسانی محسوب می‌شود، دستور ساخت بسیاری از شهرها را داده و از‌جمله آن شهرها بیشاپور است که در موقعیت آب‌و‌هوایی خاص قرار داشته و مکانی برای دورماندن از هیاهوی مقر اصلی و پایتخت آنان که در تیسفون قرار داشته، بوده است.

شهر کنونی بیشاپور از دو بخش اصلی تشکیل شده است. بخشی مهم که شامل ارگ حکومتی و شامل آثاری همچون معبد آناهیتا، تالار تشریفات، ایوان موزائیک و کاخ منسوب به والرین، ستون‌های یادبود، آتشکده، خندق و... است. بخش دوم شهر نیز خانه‌های مسکونی، گرمابه، کاروانسرا، بازار و... است، این شهر تا قرن هفتم هجری آباد و مسکونی بوده و پس از آن احتمالا بر اثر زلزله یا هر حادثه دیگر رو به ویرانی نهاده است.

شهر تاریخی بیشاپور گنجینه‌ای از آثار ارزشمند دوران حکومت ساسانیان را در خود جای داده است. شاپور در بیست‌وچهارمین سال سلطنت خود از شهر بیشاپور بازدید می‌کند. این شهر که از موهبت‌های طبیعی و باغات سرسبز و با معماری ویژه‌ای برخوردار بوده است، مورد رضایت پادشاه قرار گرفته و به اَپَسای دبیر معمار شهر که از اهالی شهر حَران در سوریه امروزی بوده، هدایای فراوانی اهدا کرده است.

در این شهر که شاخصه‌های فراوانی از لحاظ آثار و بنا را داراست، مجسمه ارزشمندی در دل کوه وجود دارد که متعلق به شاپور‌شاه، دومین پادشاه ساسانی است، این مجسمه در درون یک غار و امروزه از جاذبه‌های گردشگری میراث جهانی بیشاپور است. این غار که در فاصله تقریبا شش‌کیلومتری شهر بیشاپور قرار گرفته در ارتفاع ۸۰۰ متری و در سه‌چهارم بالایی کوه بوده و برای دستیابی به غار و مجسمه شاپور از مسیر پرپیچ‌وخم کوه بیش از دوهزارو 800 متر پیمایش و کوهنوردی و بعد از آن برای رسیدن به دهانه غار نزدیک به ۲۵۰ پله را باید پیمود تا به مجسمه برسیم. مجسمه باعظمت شاپور بیش از ۳۰ تن وزن داشته و دارای نزدیک به هفت متر ارتفاع است.

مجسمه شاپور که سال‌ها بر زمین افتاده بود در دهه ۳۰ و در سال ۱۳۳۶ با نظر پهلوی دوم و توسط ارتش پنجم فارس برپا می‌شود و اگرچه پاهای ساختگی مجسمه سر جای اصلی خود قرار نگرفته اما مجسمه شاپور با اقتدار و هیبتی خاص سالانه میزبان بسیاری از گردشگران و علاقه‌مندان است.

اولین بار پروفسور رومن‌ گیریشمن به همراه ژرژ سال بخش عمده‌ای از این شهر تاریخی را در قسمت شرق که به ارگ حکومتی معروف است، مورد پژوهش و کاوش قرار دادند. مرحوم دکتر علی‌اکبر سرفراز و مرحوم مهندس مهریار در سال‌های بعد از‌جمله باستان‌شناسان مشهور بودند که بخش‌های دیگری از شهر را بررسی و کاوش کردند.

شهر تاریخی بیشاپور از سمت شمال و شمال شرق توسط حصار طبیعی کوه و از سمت شمال غرب و غرب توسط حصار طبیعی رودخانه پوشیده شده و از دو سمت جنوب و جنوب شرقی و جنوب غربی به وسیله خندق محصور شده است. در دوران حکومت ساسانیان نقش دفاعی بسیار اهمیت داشته و قلعه‌های بسیاری در اطراف شهرهای ساسانی ایجاد شده است. قلعه‌هایی با سبک معماری ساسانیان که شاخصه‌های دفاعی و نظامی داشته‌اند. آثار به‌جامانده از دو قلعه تاریخی در شهر بیشاپور وجود دارد. بنای معروف به قلعه‌دختر که در کوه روبه‌روی شهر تاریخی و در شرق و شمال مجموعه و بنای موسوم به قلعه‌پسر در شمال شهر بیشاپور و در ارتفاعات سمت چپ تنگه معروف چوگان قرار گرفته است.

مجموعه میراث جهانی بیشابور تیر‌ماه ۱۳۹۷ در اجلاس جهانی یونسکو که در کشور بحرین برگزار شد، به همراه دو اثر شاخص ساسانی دیگر از شهرهای سروستان و فیروزآباد، تحت عنوان منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس به شماره ۱۵۶۸ در فهرست آثار جهانی قرار گرفت.

شهر تاریخی بیشاپور دارای عرصه، حریم درجه یک و دو، مصوب وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور است. این قلعه‌ها مانند بسیاری از آثار به‌جا‌مانده از حکومت ساسانیان در شهرهای آن دوران نقش دفاعی و استحفاظی داشته‌اند. قلعه‌ها با استفاده از ویژگی‌های جغرافیایی طبیعی در جهت حفظ امنیت، در ارتفاعات ساخته می‌شده‌اند. با توجه به گستردگی و پهناوربودن حکومت ساسانیان قلعه‌ها در هر ناحیه دارای کاربری خاص بوده‌اند.

هرچند به‌طور عمده قلعه‌ها کاربردهای نظامی، امنیتی و دفاعی داشته‌اند اما در بعضی از نواحی در امور تجاری، اداری و پناهگاه، محلی برای مذاکرات با مقامات محلی و قبایل، محلی برای تصمیم‌گیری‌های مهم، محلی برای حفاظت از حاکمان و اشراف، اقامتگاه‌های سفیران و میهمان‌های رسمی و موارد دیگر بوده‌اند. قلعه‌ها در زمان ساسانیان از ملزومات شهرسازی محسوب می‌شدند. ساختار و بنیه قلعه‌ها محکم و دارای معماری مقاومی بوده‌ است که برای مقابله با حملات دشمن در امان باشند. مصالح عمده مورد مصرف در ساخت قلعه‌ها سنگ و گچ بوده و با سازه‌های سنگی قوی و دیوارهای ضخیم با برج‌های نظارتی ایجاد و معمولا در نقاط بالا و دسترسی سخت قرار می‌گرفتند. قلعه‌ها به دلیل ساختارهای مختلف دارای سیستم‌های آب‌رسانی بوده تا در مواقع لزوم دچار مشکل نباشند. طراحی معماری قلعه‌ها و امکانات برای نیروهای دفاعی این امکان را فراهم می‌کرد که برای مدت طولانی در قلعه مقاومت کنند. انبارها، اتاق‌های اقامتی، آشپزخانه‌ها و دیگر تسهیلات نظامی از آن جمله‌اند.

قلعه‌دختر در مجموعه بیشاپور، قلعه‌ای کوهستانی است که از یک سو کاملا صعب‌العبور و از طرف دیگر که به سمت شهر تاریخی بیشاپور است، مسیری برای دسترسی به قلعه ایجاد شده است. برج‌ها، اتاق‌های کوچک و بزرگ، راهروها و آوارهای سنگ، آثاری باقی‌مانده در این قلعه هستند.

از ویژگی‌های این قلعه‌ها، درون‌گرایی، دارای حداقل بازشو، ارتفاع زیاد باروها و قرارگیری بر روی بلندی‌هاست. در قسمت پشت قلعه‌دختر که صعب‌العبور بوده، در قسمت‌هایی که احتمال نفوذ وجود داشته، سازه‌هایی ایجاد شده است که تا به امروز باقی مانده‌اند.

علت نام‌گذاری قلعه‌دختر به جهت غیرقابل دسترس بودن و تسخیرناپذیر بودن آن است. امروزه قلعه‌دختر بخشی از آثار و بناهایی است که مورد توجه گردشگران بوده و بازدیدکنندگان با گذر از ارتفاع کوهستانی از آثار معماری آن دیدن می‌کنند.

قلعه‌پسر نیز که در ارتفاعات بالای چهار نقوش برجسته سمت چپ رودخانه شاهپور قرار گرفته، دارای معماری و ساختاری مانند معبد آناهیتاست و از سنگ‌های مکعبی‌شکل بنا شده است. امروزه از آن آثار کمی به جای مانده و دسترسی به آن از قلعه‌دختر دشوارتر است.

هر دو قلعه‌دختر و قلعه‌پسر امروزه در عرصه مجموعه میراث جهانی بیشاپور قرار دارد. تاکنون پژوهش، کاوش و بررسی میدانی شاخصی روی قلعه‌دختر و قلعه‌پسر توسط محققان و استادان صورت نگرفته است. قلعه‌دختر و قلعه‌پسر نقش بازدارنده‌ای در حمله و تهاجم دشمنان از شهر محبوب شاهپور اول ساسانی دومین پادشاه حکومت ساسانیان داشته است. ایجاد حصار حفاظتی مرمت و بازسازی آثار به‌جای‌مانده از بناهای قلعه و نورپردازی از‌جمله مواردی است که می‌تواند به حفاظت و جذب گردشگر در این منطقه کمک کند.