نگاهی به محدودیت برای تیک‌تاک و مقایسه آن با محدودیت‌های اینترنتی در ایران
امنیت ملی؛ بهانه دولتمردان برای فیلترینگ
در دنیای امروز، شبکه‌های اجتماعی نه‌تنها بستری برای سرگرمی و ارتباطات بلکه ابزاری حیاتی برای کسب‌وکارها، جریان اطلاعات و حتی تحولات سیاسی محسوب می‌شوند. در میان این پلتفرم‌ها، تیک‌تاک به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین شبکه‌های اجتماعی، با بیش از یک میلیارد کاربر فعال، نقشی کلیدی در شکل‌دهی فرهنگ دیجیتال ایفا کرده است. اما این پلتفرم چینی در آمریکا با چالش‌های گسترده‌ای روبه‌رو شد؛ از اتهامات امنیتی و نگرانی‌های مربوط به حریم خصوصی کاربران گرفته تا تهدید به ممنوعیت و مذاکرات پیچیده برای تداوم فعالیتش. در سوی دیگر، ایران یکی از کشورهایی است که رویکردی کاملا متفاوت نسبت به مدیریت فضای مجازی در پیش گرفته است.
در دنیای امروز، شبکه‌های اجتماعی نه‌تنها بستری برای سرگرمی و ارتباطات بلکه ابزاری حیاتی برای کسب‌وکارها، جریان اطلاعات و حتی تحولات سیاسی محسوب می‌شوند. در میان این پلتفرم‌ها، تیک‌تاک به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین شبکه‌های اجتماعی، با بیش از یک میلیارد کاربر فعال، نقشی کلیدی در شکل‌دهی فرهنگ دیجیتال ایفا کرده است. اما این پلتفرم چینی در آمریکا با چالش‌های گسترده‌ای روبه‌رو شد؛ از اتهامات امنیتی و نگرانی‌های مربوط به حریم خصوصی کاربران گرفته تا تهدید به ممنوعیت و مذاکرات پیچیده برای تداوم فعالیتش. در سوی دیگر، ایران یکی از کشورهایی است که رویکردی کاملا متفاوت نسبت به مدیریت فضای مجازی در پیش گرفته است.
درحالی‌که در آمریکا محدودیت‌های تیک‌تاک در چارچوب قوانین امنیت ملی و تحت نظارت نهادهای قضائی و اجرائی بررسی شد، در ایران فیلترینگ گسترده شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان ابزاری برای کنترل اطلاعات و مدیریت ارتباطات دیجیتال مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما این دو تجربه چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟ آیا محدودیت تیک‌تاک در آمریکا را می‌توان با فیلترینگ پلتفرم‌های خارجی در ایران مقایسه کرد؟ در این گزارش، ضمن بررسی روند محدودشدن و سپس بازشدن تیک‌تاک در آمریکا، به مقایسه آن با سیاست‌های فیلترینگ در ایران خواهیم پرداخت و تأثیرات این تصمیمات بر جامعه، اقتصاد دیجیتال و آزادی اینترنت را بررسی می‌کنیم. همچنین درباره روند قانونی و دلایل فیلترینگ در ایران و آمریکا با حمیدرضا احمدی، دبیر کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک تهران گفت‌وگو کردیم. به عقیده او دلایل دولتمردان در تمام کشورها برای فیلترینگ یکسان است.
روند ممنوعیت و رفع محدودیت تیک‌تاک در آمریکا
تیک‌تاک، متعلق به شرکت چینی بایت‌دنس، از زمان ورود به بازار آمریکا در سال ۲۰۱۸، به‌سرعت محبوبیت یافت و تا پیش از توقف موقت فعالیت تیک‌تاک در ژانویه ۲۰۲۵، این پلتفرم حدود ۱۷۰ میلیون کاربر در ایالات متحده داشت. با این حال، نگرانی‌های امنیت ملی درمورد این پلتفرم افزایش یافت. مقامات آمریکایی ابراز نگرانی کردند که داده‌های کاربران ممکن است در اختیار دولت چین قرار گیرد و این امر می‌تواند تهدیدی برای امنیت ملی باشد. همچنین، احتمال استفاده از تیک‌تاک برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی و انتشار اطلاعات نادرست مطرح شد. در ژوئیه ۲۰۲۰، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، با استناد به نگرانی‌های امنیت ملی، تهدید به ممنوعیت تیک‌تاک کرد، مگر اینکه امور اجرایی و قانونی خود در مورد کاربران آمریکایی را به یک شرکت بومی واگذار کند. در سپتامبر ۲۰۲۰، توافقی اولیه برای فروش بخشی از تیک‌تاک به اوراکل و والمارت اعلام شد، اما این معامله نهایی نشد.
در آوریل ۲۰۲۴، کنگره آمریکا قانون «حفاظت از آمریکایی‌ها در برابر برنامه‌های تحت کنترل دشمنان خارجی» را تصویب کرد که بر اساس آن، تیک‌تاک موظف به فروش به یک شرکت بومی شد. در ژانویه ۲۰۲۵، دیوان عالی آمریکا این قانون را تأیید کرد و تیک‌تاک موظف به توقف فعالیت‌های خود در آمریکا شد. در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۵، تیک‌تاک از فروشگاه‌های اپل و گوگل حذف و دسترسی کاربران آمریکایی به این پلتفرم مسدود شد. ممنوعیت تیک‌تاک تأثیرات گسترده‌ای بر کاربران و کسب‌وکارهای آمریکایی داشت. بسیاری از کاربران، به‌ویژه نسل جوان، از این پلتفرم برای بیان خلاقیت‌ها و ارتباط با دیگران استفاده می‌کردند. همچنین، بسیاری از کسب‌وکارها از تیک‌تاک به‌عنوان ابزاری برای بازاریابی و دسترسی به مشتریان بهره می‌بردند.
با مسدودشدن تیک‌تاک، این کاربران و کسب‌وکارها به دنبال جایگزین‌هایی مانند «RedNote» رفتند. پس از ممنوعیت، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب، اعلام کرد که قصد دارد با صدور یک دستور اجرائی، ممنوعیت تیک‌تاک را به مدت ۹۰ روز به تعویق بیندازد تا فرصت برای یافتن خریدار آمریکایی فراهم شود. این اقدام با هدف کاهش نگرانی‌های امنیتی و حفظ دسترسی کاربران آمریکایی به این پلتفرم انجام شد.
با این حال، آینده تیک‌تاک در آمریکا همچنان نامشخص است و بستگی به مذاکرات و تصمیمات آتی دارد. لازم به ذکر است که در سال ۲۰۲۰، هند هم به دلیل نگرانی‌های امنیتی و حفظ حریم خصوصی، تیک‌تاک و ده‌ها برنامه چینی دیگر را ممنوع کرد. این ممنوعیت پس از درگیری‌های مرزی بین سربازان هندی و چینی در منطقه هیمالیا اعمال شد. اتحادیه اروپا نیز به تیک‌تاک هشدار داده که در صورت عدم رعایت قوانین حریم خصوصی و حفاظت از داده‌ها، ممکن است فعالیت این پلتفرم را در ۲۷ کشور عضو ممنوع شود.
مقایسه محدودیت تیک‌تاک در آمریکا با فیلترینگ در ایران
آمریکا: محدودیت تیک‌تاک در آمریکا عمدتا به دلایل امنیت ملی و حفاظت از حریم خصوصی کاربران اعمال شد. مقامات آمریکایی نگران بودند که داده‌های کاربران این پلتفرم در اختیار دولت چین قرار گیرد و برای جاسوسی یا تأثیرگذاری بر افکار عمومی استفاده شود. این نگرانی‌ها با توجه به روابط پیچیده سیاسی و اقتصادی بین آمریکا و چین تشدید شد.
ایران: در ایران، فیلترینگ اینترنت با هدف کنترل اطلاعات و حفظ ارزش‌های فرهنگی و دینی صورت می‌گیرد. مقامات ایرانی معتقدند که برخی از محتواهای موجود در اینترنت می‌تواند تهدیدی برای امنیت ملی و ارزش‌های اجتماعی باشد. به‌عنوان مثال، پس از اعتراضات سال ۱۴۰۱، دسترسی به پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و واتساپ محدود شد تا از گسترش اطلاعات و هماهنگی معترضان جلوگیری شود. از نظر حمیدرضا احمدی، دلایل دولتمردان و سیاست‌گذاران آمریکایی برای فیلترینگ تیک‌تاک با دلایل دولتمردان و سیاست‌گذاران ایرانی برای فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی یا دلایل دولتمردان و سیاست‌گذاران چینی یکسان است.
هر وقت دولتمردان احساس کنند که کنترل یک شبکه اجتماعی را ندارند و آن شبکه اجتماعی در حال تغییر ذهنیت کاربرانش است، به سراغ محدودیت آن پلتفرم می‌روند. به گفته او در آمریکا، چین یا ایران سیستم‌های ساختاری قانونی این امر متفاوت هستند. احمدی ضمن اشاره به این موضوع که تیک‌تاک اولین شبکه اجتماعی غیرآمریکایی است که توانسته در آمریکا نفوذ کند، تصریح کرد همیشه در آمریکا شبکه‌های اجتماعی از طریق قانون قابل کنترل بودند؛ اما جریان پروپاگاندای ضداسرائیلی که در تیک‌تاک قابل کنترل نبود، باعث شد آمریکایی‌ها عزم خود را برای محدودکردن تیک‌تاک جزم کنند. مدل فیلترینگ تیک‌تاک به شکلی بود که بازشدن آن با وی‌پی‌ان هم امکان‌پذیر نبود.
فرایندهای قانونی و اجرائی
آمریکا: محدودیت تیک‌تاک در آمریکا پس از بررسی‌های قانونی و تصویب قوانین مرتبط اعمال شد. به‌عنوان‌مثال، در آوریل ۲۰۲۴، کنگره آمریکا قانون «حفاظت از آمریکایی‌ها در برابر برنامه‌های تحت کنترل دشمنان خارجی» را تصویب کرد که بر اساس آن، تیک‌تاک موظف به فروش عملیات آمریکایی خود شد. این تصمیمات پس از بحث‌های عمومی و مشارکت نهادهای مختلف اتخاذ شد. البته چالش‌های قضائی نیز در این روند وجود داشت. در سال ۲۰۲۳، ایالت مونتانا به‌عنوان نخستین ایالت در آمریکا، قانونی را برای ممنوعیت کامل تیک‌تاک به تصویب رساند. این قانون که توسط فرماندار گرگ جیانفورته امضا شد، قرار بود از اول ژانویه ۲۰۲۴ اجرائی شود و استفاده یا دسترسی به تیک‌تاک در این ایالت را ممنوع کند.
بر اساس این قانون، شرکت بایت‌دنس (مالک تیک‌تاک) و فروشگاه‌های اپلیکیشن مانند اپل و گوگل در صورت نقض ممنوعیت، با جریمه‌ای معادل ۱۰ هزار دلار برای هر تخلف مواجه می‌شدند. در واکنش به این ممنوعیت، تیک‌تاک در ماه مه ۲۰۲۳ شکایتی را علیه ایالت مونتانا در دادگاه منطقه‌ای ایالات متحده تنظیم کرد. در این شکایت، تیک‌تاک ادعا کرد که این ممنوعیت نقض متمم اول قانون اساسی آمریکا است و بر اساس گمانه‌زنی‌های بی‌اساس اعمال شده است. این شرکت درخواست صدور حکمی برای ابطال و جلوگیری از اجرای این ممنوعیت را مطرح کرد. در نوامبر ۲۰۲۳، قاضی دادگاه منطقه‌ای ایالات متحده با بررسی این پرونده، اجرای قانون ممنوعیت تیک‌تاک در مونتانا را موقتا مسدود کرد. این تصمیم به دلیل نگرانی‌های مربوط به نقض حقوق آزادی بیان و عدم ارائه شواهد کافی برای تهدید امنیت ملی توسط تیک‌تاک اتخاذ شد. پس از این حکم، ایالت مونتانا درخواست تجدیدنظر در این تصمیم را ارائه کرد.
این پرونده نشان‌دهنده چالش‌های قضائی پیچیده‌ای است که در ایالات متحده درباره محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های اعمال‌شده بر پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی، به‌ویژه تیک‌تاک وجود دارد. ایران: در ایران، تصمیم‌گیری درباره فیلترینگ توسط نهادهای حکومتی و بدون مشارکت عمومی صورت می‌گیرد. این تصمیمات معمولا بدون اطلاع‌رسانی قبلی و بدون شفافیت اتخاذ می‌شوند، اما احمدی معتقد است شفافیت در ایران فقط قسمت کوچکی از ماجراست و تفاوتی در عمل ایجاد نمی‌کند. از دیدگاه او اگر در ایران در مورد دلیل فیلترشدن یک وب‌سایت و حکمی که بر اساس آن این وب‌سایت فیلتر شده، شفافیت ایجاد شود، خوب است؛
اما در نهایت چیزی تغییر نخواهد کرد. دولتمردان ایرانی امنیت ملی را بهانه می‌کنند، همان‌طور که دولتمردان آمریکایی امنیت ملی را برای فیلترکردن تیک‌تاک بهانه کرده‌اند. در نهایت شفافیت فقط قسمت کوچکی از این ماجراست. به گفته حمیدرضا احمدی تصور عموم این است که ایران در مدل فیلترینگ خود از چین الهام گرفته است. تنها تفاوت این دو کشور در مدل فیلترینگ، این است که چین سیاست بلندمدتی را از مدت‌ها قبل در پیش گرفته که بر این اساس، هم شرکت‌های داخلی را رشد دهد و هم مانع استفاده کاربران چینی از شرکت‌های خارجی شود. احمدی معتقد است ما در زمینه فیلترینگ سیاست واحدی نداشته‌ایم. نحوه فیلترینگ تلگرام، اینستاگرام، لینکدین و سایر پلتفرم‌ها متفاوت است؛ پس اگر در زمینه فیلترینگ، چین الهام‌بخش ما بوده، به شیوه درستی نتوانسته‌ایم سیاست چین را اجرا کنیم. او ضمن تأکید بر مخالفتش با فیلترینگ گفت که ما حتی در فیلترینگ هم نتوانسته‌ایم مثل کشورهایی همچون چین عمل کنیم.
تأثیرات اجتماعی و اقتصادی
آمریکا: محدودیت تیک‌تاک در آمریکا تأثیرات قابل‌توجهی بر کاربران جوان و کسب‌وکارهای کوچک داشت. بسیاری از تولیدکنندگان محتوا و برندها از این پلتفرم برای بازاریابی و ارتباط با مخاطبان استفاده می‌کردند. با مسدودشدن تیک‌تاک، این افراد به دنبال پلتفرم‌های جایگزین رفتند که ممکن است به کاهش دسترسی به مخاطبان و کاهش درآمد منجر شود. همچنین تیک‌تاک نقش مهمی در جنبش‌های اجتماعی در آمریکا ایفا کرده است. به‌عنوان‌مثال، در جریان جنبش «زندگی سیاه‌پوستان مهم است» (Black Lives Matter) کاربران از این پلتفرم برای به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات، سازماندهی تجمعات و افزایش آگاهی عمومی استفاده کردند.
ایران: فیلترینگ در ایران تأثیرات گسترده‌ای بر زندگی روزمره و اقتصاد دیجیتال داشته است. بسیاری از کسب‌وکارهای آنلاین و استارتاپ‌ها برای ارائه خدمات و دسترسی به مشتریان به پلتفرم‌های مسدودشده وابسته بودند. مسدودسازی اینستاگرام و واتساپ در سال ۱۴۰۱ منجر به اختلال در فعالیت بسیاری از کسب‌وکارها و کاهش درآمد آنها شد. احمدی در این زمینه می‌افزاید بعد از فیلترینگ اینستاگرام و واتساپ در سال 1401، میزان درصد استفاده کاربران از وی‌پی‌ان از حدود 20 درصد به بیش از 83 درصد رسید. هرچند کسب‌وکارها به‌خاطر استفاده از ابزارهای تخصصی و تحریم‌های آمریکا همیشه از وی‌پی‌ان استفاده می‌کردند. البته دولتمردان ایرانی خیلی ابزارهای تخصصی را فیلتر نمی‌کنند و بیشتر بر شبکه‌های اجتماعی متمرکز هستند. اما کسب‌وکارها به‌خاطر تحریم‌ها سال‌هاست از وی‌پی‌ان استفاده می‌کنند.
واکنش‌های عمومی و بین‌المللی
آمریکا: محدودیت تیک‌تاک با واکنش‌های متفاوتی در جامعه آمریکا مواجه شد. برخی از کاربران و فعالان حقوق دیجیتال این اقدام را نقض آزادی بیان دانستند، درحالی‌که دیگران آن را ضرورتی برای حفاظت از امنیت ملی تلقی کردند. همچنین، این تصمیم با پوشش گسترده رسانه‌ای و بحث‌های عمومی همراه بود. از طرفی برخی شرکت‌های آمریکایی مانند آمازون و کوکاکولا اعلام کرده‌اند که تبلیغاتشان روی تیک‌تاک محدود خواهد شد و به‌نوعی از این تصمیم حمایت کردند. ایران: فیلترینگ در ایران با انتقادات گسترده‌ای از سوی کاربران و کسب‌وکارها مواجه شده است. احمدی درباره واکنش مردم و کسب‌وکارها به فیلترینگ در ایران بیان کرد: «زمانی که طرح صیانت به مجلس می‌رفت، شهروندان و کسب‌وکارهای اینترنتی واکنش‌های خوبی نشان دادند و موفق شدند مانع تصویب طرح صیانت از طریق مجلس شوند. کارزارها تقریبا یک میلیون امضا گرفتند. کسب‌وکارها به‌درستی در پی بهبود کیفیت اینترنت هستند».
دلایل مشابه، روندهای متفاوت
در پایان به باور احمدی تیک‌تاک در آمریکا محدود شده است. او در این مورد می‌گوید: «به نظر می‌رسد تیک‌تاک را با اقدامات اخیر ترسانده‌اند و یک‌سری قوانین به آن داده‌اند. مسائل در مورد محدودسازی تیک‌تاک شفاف نیستند؛ اما وقتی موضوعات مربوط به فلسطین و اسرائیل را در تیک‌تاک جست‌وجو کنید دیگر نمایش داده نمی‌شوند. از این نظر تیک‌تاک کنترل شده است». او معتقد است فرق آمریکا و ایران، در قدرت آمریکا نسبت به شبکه‌های اجتماعی است. در ایران به خاطر تحریم‌ها، جمعیت کمتر و گردش مالی کمتر به‌هیچ‌وجه نمی‌توانیم به شبکه‌های اجتماعی چیزی را تحمیل کنیم. شاید به همین دلیل است که روند فیلترینگ در ایران و آمریکا متفاوت است، اما درواقع دلایل دولتمردان ایرانی و آمریکایی برای فیلترینگ یکی است.
