پرواز در قفس

سونیتا سراب‌پور: دسترسی بدون دردسر به اینترنت، با قوانین شفاف درحالی‌که در بیشتر کشورهای دنیا امری متداول است، ‌در ایران داشتنش به آرزویی محال برای کاربران تبدیل شده. در سال‌های گذشته برخی دولت‌ها، سیاست‌های دلبخواهی برای سخت‌ترشدن دسترسی کاربران به اینترنت در نظر گرفته‌اند که اوج آن هم در سه سال گذشته اتفاق افتاده است. در این مدت آن‌قدر اختلال‌ها افزایش یافت و سرویس‌های مختلفی فیلتر شد که بسیاری از ما برای همان زمانی که لنگر کشتی باعث قطع اینترنت بود،‌ دلتنگ‌ شدیم. با تغییر دولت بسیاری فکر می‌کردیم وعده‌های مسعود پزشکیان محقق، وضعیت اینترنت بهتر و فیلترینگ از روی پلفترم‌های محبوب خارجی برداشته می‌شود، اما در هنوز بر همان پاشنه قدیم می‌چرخد.

اینترنتی که همچنان کند و محدود است

کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک کشور از سال ۱۴۰۲ و زمانی که دولت سیزدهم و در رأس آن عیسی زارع‌پور هرگونه اختلال و محدودیت در اینترنت را رد می‌کرد، با انتشار سه گزارش مستند نشان داد که تا چه حد وضعیت کیفیت و البته آزادی اینترنت در ایران وخیم است.

نسخه چهارم این گزارش هم اواسط بهمن ۱۴۰۳ و زمانی که تقریبا شش ماه از روی‌کارآمدن مسعود پزشکیان، به عنوان رئیس‌جمهور چهاردهم می‌گذشت، منتشر شد. 

در این گزارش اعلام شد که با وجود همه وعده‌های پزشکیان در زمان تبلیغات انتخاباتی و نیز بعد از آن،‌ وضعیت سرعت و کیفیت اینترنت در ایران همچنان کند،‌ پراختلال و محدود است. در این گزارش تأکید شده بود که با وجود رفع برخی محدودیت‌های اندک از اینترنت در دولت جدید، تا رسیدن به یک اینترنت باکیفیت فاصله زیادی وجود دارد. گردآورندگان این گزارش تأکید کرده بودند که برداشتن محدودیت‌های اینترنت نیازمند یک تصمیم شجاعانه است که دولت باید آن را هرچه سریع‌تر اتخاذ کند. طبق داده‌های این گزارش ایران پس از چین، محدودترین اینترنت جهان را دارد. همچنین این گزارش نشان داده که ایران از نظر کیفیت اینترنت در میان صد کشور برتر دنیا در جایگاه ۹۸ ایستاده است؛ یعنی در این جدول بعد از کوبا و ترکمنستان از آخر جدول، ایران در رتبه سوم قرار دارد.

این گزارش از یک اتفاق جدید هم پرده برداشت و آن اینکه اگر تاکنون گزارش‌ها و نظرسنجی‌ها نشان می‌داد ۸۴ درصد مردم از فیلترشکن برای دورزدن محدودیت‌های اینترنت استفاده می‌کنند، حال برخی کاربران برای ردشدن از دیوار بلند فیلترینگ از اینترنت استارلینک کمک می‌گیرند. طبق داده‌های این گزارش بیش از ۳۰ هزار نفر در ایران (سال ۲۰۲۴) مشترک استارلینک بوده‌اند که احتمالا با اشتراک‌گذاشتن این اینترنت بین افراد دیگر، کاربران استارلینک در ایران به بیش از صدهزار نفر می‌رسد. دسترسی به اینترنت استارلینک کم‌هزینه هم نبوده و بین ۷۰۰ تا دو هزار دلار خرج روی دست کاربران داخل ایران گذاشته است، با این حال برخی کاربران حاضرند با وجود قیمت بالای دلار در ایران، از این نوع اینترنت برای اتصال به دنیا استفاده کنند و خود را از شر سیاست‌های فیلترینگ کشور رها کنند. بسیاری از فعالان اینترنتی پیش‌بینی می‌کنند که در پایان ۲۰۲۵ احتمالا مشترکان استارلینک در ایران از مشترکان فیبرنوری که برای آن بخش خصوصی میلیاردها تومان سرمایه‌گذاری می‌کنند، بیشتر خواهد شد.

پویا پیرحسینلو، دبیر کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک، در مراسم رونمایی از نسخه چهارم گزارش کیفیت در پاسخ به «فن‌زی» که انتظار می‌رفت با توجه به وعده دولت چهاردهم و وزارت ارتباطات آن، محدودیت‌های بیشتری که حداقل در اختیار دولت است برداشته شود، اعلام کرد: «ما هم مانند شما در این زمینه مطالبه‌گر هستیم و باید محدودیت‌های بیشتری حداقل از سمت دولت که در این زمینه نیاز به وفاق ندارد، برداشته می‌شد». او ادامه می‌دهد: «اختلال‌های ایجادشده که از شهریور ۱۴۰۱ شدت گرفت چند دسته بود؛ اولین دسته این اختلال‌ها خودخواسته و از طرف وزارت ارتباطات دولت سیزدهم ایجاد شد که در نهایت با روی کار آمدن وزارت ارتباطات دولت چهاردهم، بخشی از این اختلال‌ها رفع شد.

 بخش دیگری از اختلال‌ها به دنبال مصوبه‌هایی از طرف نهادهایی مانند کمیته فیلترینگ ایجاد شده بود که هنوز این محدودیت‌ها حذف نشده است». او همچنین تأکید کرده بود که یکی از اصلی‌ترین اختلال‌هایی که وزارت ارتباطات می‌تواند از روی شبکه بردارد، اختلال ایجادشده روی پروتکل HTTP/3 است که به شکل ویژه روی کیفیت اینترنت تأثیرگذار است. به گفته پیرحسینلو محدودیت ایجادشده روی این پروتکل باعث خسارت روزانه‌ دو میلیارد تومانی به یک شرکت استارتاپی شده است.

رفع فیلتر قطره‌چکانی

در طول سه سال گذشته که محدودیت‌های اینترنت بیش از هر زمان دیگر اعمال شده، گزارش‌های مختلفی در مورد آسیب‌هایی که اختلال و فیلترینگ به کسب‌وکارها و مردم زده، منتشر شده است. برای نمونه اوایل آذر ۱۴۰۳ در نشست فعالان بخش خصوصی با وزیر ارتباطات اعلام شد که به خاطر فیلترینگ تاکنون ۳۳۰ هزار کسب‌وکار از بین رفته‌اند. اجرای فیلترینگ و سیاست‌های غیرشفاف آن در حالی روی اینترنت اعمال می‌شود که کاربران توانسته‌اند با تمام سختی‌ها و هزینه‌هایی که وجود دارد به کمک فیلترشکن به تمام سرویس‌های فیلترشده دسترسی پیدا کنند.

در نظرسنجی اخیری که مرکز پژوهش‌های مجلس به‌تازگی منتشر کرده، مشخص شده که فقط ۱۹ درصد کاربران از فیلتر‌شکن استفاده نمی‌کنند و در مقابل حدود ۸۱ درصد کاربران با فیلترشکن به اینترنت متصل می‌شوند. داده‌های به‌دست‌آمده از این نظرسنجی نکات جالب دیگری هم دارد. برای مثال پاسخ ۹۱۴ شرکت‌کننده به سؤال «در حال حاضر از چه نوع فیلترشکنی استفاده می‌کنید؟» به این شرح بوده که ۴۹.۴ درصد از فیلترشکن‌های رایگان استفاده می‌کنند، ۳۰.۳ درصد از آنها فیلترشکن‌های پولی دارند و فقط ۱۸.۹ درصد از فیلترشکن استفاده نمی‌کنند. بخش جالب دیگر نتایج نظرسنجی این است که نیمی از کاربران اساسا دیگر امیدی به کاهش محدودیت‌های اینترنت در دولت مسعود پزشکیان ندارند.

۲۴.۸ درصد از شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی، در پاسخ به این پرسش که «به نظر شما دولت آقای پزشکیان چقدر می‌تواند فیلترینگ و محدودیت‌های اجتماعی را رفع کند؟» گزینه «اصلا» را انتخاب کرده‌اند و ۲۶.۷ درصد هم احتمال «کم» در این زمینه را انتخاب کرده‌اند. همچنین ۱۱.۲ درصد هم توانایی دولت چهاردم در این مورد را «خیلی زیاد» عنوان کرده‌اند.

مسعود پزشکیان چه در کارزارهای تبلیغاتی انتخابات چه زمانی که توانست رئیس‌جمهوری چهاردهم شود، وعده‌های گوناگونی در مورد رفع فیلتر پلتفرم‌ها و دیگر محدودیت‌های اینترنتی داد. او برای یک‌صدایی تصمیم‌گیری در مورد فیلترینگ، شورای‌عالی فضای مجازی را به عنوان مرجع اصلی در این زمینه معرفی کرد. اما با نتایجی که تاکنون در این زمینه می‌توان دید، مشخص است که این تصمیم چندان هوشمندانه نبوده، چراکه براساس برخی شنیده‌ها و چندین گزارشی که در هشت ماه اخیر روزنامه «شرق» در این زمینه منتشر کرده، اصلی‌ترین مخالفان رفع فیلترینگ در همین شورا قرار دارند که به هیچ وجه هم حاضر به دل‌دادن به وفاقی که مسعود پزشکیان به دنبال آن است، نیستند.

حتی بعد از رفع فیلتر واتساپ و گوگل‌پلی که با ماه‌ها پیگیری رسانه‌ای و راه‌اندازی کارزارهای مختلف از مسعود پززشکیان به راه افتاد، برخی از اعضای شورای‌عالی فضای مجازی مانند رسول جلیلی و رضا تقی‌پور با حضور در رسانه ملی اعلام کردند که این تصمیم چندان منطقی نبوده و دولت را برای رفع فیلتر برخی سکوهای محبوب خارجی زیر سؤال بردند. آنها اعلام کردند تا زمانی که این سکوها با ایران مذاکره نکرده و قوانین کشور را نپذیرفته‌اند، نباید رفع فیلتر شوند.

یکی دیگر از اشتباهاتی که مسعود پزشکیان برای انجام وعده خود در زمینه رفع فیلتر انجام داد، قبول به برداشتن فیلترینگ به شکل گام‌به‌گام بود. در واقع درحالی‌که او این قدرت را به خاطر پشتوانه اجتماعی از طرف مردم داشت، برای جلب رضایت تمام اعضای شورای‌عالی فضای مجازی، تن به تصویب مصوبه‌ای داد که اجازه می‌دهد پلتفرم‌های فیلترشده با شرایط و ضوابط خاص به شکل مرحله‌مرحله رفع فیلتر شود.

این مصوبه که ۴ دی‌ماه و در جلسات شورای‌عالی فضای مجازی به تصویب رسیده است، تاکنون و بعد از گذشت سه ماه هنوز به صورت شفاف در اختیار رسانه‌ها و مردم قرار نگرفته است. با این حال همان زمان خبرگزاری مهر اطلاعاتی در مورد این مصوبه منتشر کرد، هرچند این که چنین اطلاعاتی دقیقا مربوط به همین مصوبه است یا خیر، از طرف دولت تأیید نشده است. مصوبه منتشرشده از طرف این خبرگزاری بند‌هایی دارد که بسیاری از کارشناسان اعلام می‌کنند فرقی با طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی که سال‌های برخی نمایندگان مجلس به دنبال تصویب آن بودند ندارد. نکات قابل توجه این مصوبه که در قدم اول باعث رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتساپ شد، به شکل خلاصه این بود که در شرایطی از پلتفرم‌ها رفع فیلتر می‌شود که این پلتفرم‌ها قوانین کشور را بپذیرند، از سوی دیگر بسته حمایتی تبلیغاتی به مبلغ ۵۰ میلیارد تومان به پیام‌رسان‌های داخلی اعطا شود یا اینترنت طبقاتی بیش از گذشته پیگیر شود. همچنین با فیلتر‌شکن‌ها مقابله جدی صورت بگیرد و در نهایت یک پوسته برای پلتفرمی مانند یوتیوب ساخته شود.

همان زمان بسیاری از کنشگران و فعالان اینترنت نسبت به این مصوبه اعتراض و واکنش منفی نشان دادند. به باور منتقدان فیلترینگ سرویسی مانند گوگل‌پلی از ابتدا هم اشتباه بوده و حالا دولت نمی‌تواند با رفع فیلتر از آن این اتفاق را یک دستاورد برای خود بداند. سه ماه از همه این حواشی می‌گذرد و ابتدای اسفندماه سخنگوی دولت در حاشیه جلسه هیئت دولت خبر داد که یوتیوب و تلگرام هم احتمالا تا آخر سال رفع فیلتر خواهند شد. خبرهای دیگر اما حکایت از این دارد که برخی مشکلات برای مذاکره با پلتفرم‌های خارجی و همچنین مخالفت‌های برخی اعضای شورای‌عالی فضای مجازی باعث شده گام دوم رفع فیلتر با چالش‌های اساسی همراه باشد.

کارشناسان و فعالان حوزه اینترنت و فناوری اطلاعات معتقدند با توجه به حمایت‌های گروه‌های مختلف از رئیس‌جمهور و همچنین فشار‌های اجتماعی که بیش‌از‌پیش برای رفع فیلتر وجود داشت، مسعود پزشکیان باید از تمام قدرت و امکاناتش برای رفع فیلتر کلی پلتفرم‌ها استفاده می‌کرد. قبل از تصویب مصوبه شورا برای رفع فیلترینگ، آنها این هشدار را مطرح کردند که هیچ تضمینی وجود ندارد با اجرای مرحله اول رفع فیلترینگ مرحله دوم آن هم به اجرا گذاشته شود، پیشی‌بینی‌ای که به نظر می‌آید به حقیقت پیوسته است.

زیرساخت‌هایی که هنوز توسعه نیافته‌اند

کیفیت پایین و پراختلال اینترنت در ایران فقط به خاطر سیاست‌های محدودکننده و فیلترینگ شدید روی اینترنت نیست، بلکه یکی دیگر از دلایل این کیفیت پایین، زیرساخت‌های ارتباطی است که توسعه داده نشده است. گزارش سالانه اینترنت ایران در سال ۲۰۲۴ که با استناد به داده‌های جهانی کلودفلر تدوین شده، نشان می‌دهد که زیرساخت‌های شبکه ایران برای ارائه یک اینترنت باکیفیت و پرسرعت نیاز به ارتقای قابل توجهی دارد. همچنین گزارش‌های فصلی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی هم نشان می‌دهد که وضعیت توسعه زیرساخت‌های ارتباطاتی خوب نیست. طبق گزارش اخیر این سازمان که اسفند منتشر شد، وضعیت اینترنت ثابت هم نسبت به سیار وخیم‌تر است. درحالی‌که دولت گذشته در کنار محدودیت‌هایی که روی اینترنت ایجاد کرد، تمرکزش را روی توسعه سرویس فیبرنوری گذاشت، در دولت چهاردهم هرچند این سیاست توسعه‌ای دنبال می‌شود، اما تغییراتی هم در آن اعمال شده است.

طبق گزارش رگولاتوری هنوز ۷۰ درصد مردم ایران از تکنولوژی منسوخ‌شده ADSL برای اتصال به اینترنت استفاده می‌کنند و بیش از یک دهه صحبت از گسترش فیبرنوری در کشور، باعث شده سهم این تکنولوژی فقط به ۴.۳ درصد برسد. وزارت ارتباطات می‌گوید برنامه‌های جدی برای توسعه زیرساخت‌های ارتباطی مخصوصا در بخش ثابت دارد، اما به نظر می‌رسد این برنامه‌ها با توجه به افزایش لحظه‌ای نرخ ارز و تورم اقتصادی افسارگسیخته به‌راحتی قابل اجرا نباشد، تا جایی که گزارش فصلی رگولاتوری هم زنگ به‌کمارفتن سرمایه‌گذاری در صنعت ICT را به صدا درآورده است. طبق داده‌های این گزارش سرمایه‌گذاری در این صنعت در سال ۱۴۰۲ بیش از ۳۸ هزار میلیارد تومان بوده و درآمدهای صنعت هم بیش از ۱۲۷ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. این اعداد و ارقام نشان می‌دهد که فاصله درآمد تا سرمایه‌گذاری برای توسعه زیرساخت‌ها تا چه حد زیاد شده است. وضعیت رفع فلیتر قطره‌چکانی و کاهش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها برای داشتن سرویس‌های بهتر، کاربران ایرانی را هرچه بیشتر از آرزوی داشتن اینترنت باکیفیت دور و دورتر می‌کند.