گنج سرخ هرمز در خطر؛ لزوم حفاظت از خاک بی‌بدیل جزیره‌ای در خلیج فارس
جزیره هرمز، این نگین رنگین‌کمانی خلیج فارس، فقط به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی یا تاریخ پرفراز‌و‌نشیب خود شناخته نمی‌شود، بلکه یکی از عجیب‌ترین و کم‌نظیرترین منابع طبیعی کشور، یعنی خاک سرخ نیز در دل آن نهفته است. خاکی با ویژگی‌هایی خارق‌العاده که هم از نظر زمین‌شناسی منحصربهفرد است، هم کاربردهای متنوعی در صنعت، هنر، تغذیه و حتی آیین‌های محلی دارد و هم چالش زیست‌محیطی جدی را به رخ ما می‌کشد: چطور می‌توان بین بهره‌برداری اقتصادی و حفظ منابع طبیعی توازن برقرار کرد؟
معین میثاق: جزیره هرمز، این نگین رنگین‌کمانی خلیج فارس، فقط به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی یا تاریخ پرفراز‌و‌نشیب خود شناخته نمی‌شود، بلکه یکی از عجیب‌ترین و کم‌نظیرترین منابع طبیعی کشور، یعنی خاک سرخ نیز در دل آن نهفته است. خاکی با ویژگی‌هایی خارق‌العاده که هم از نظر زمین‌شناسی منحصربهفرد است، هم کاربردهای متنوعی در صنعت، هنر، تغذیه و حتی آیین‌های محلی دارد و هم چالش زیست‌محیطی جدی را به رخ ما می‌کشد: چطور می‌توان بین بهره‌برداری اقتصادی و حفظ منابع طبیعی توازن برقرار کرد؟
جزیره‌ای با خاکی که غذاست: یکی از وجوه شگفت‌انگیز خاک هرمز، کاربرد آن در آشپزی بومی است. مردم محلی از آن برای تهیه نوعی نان معروف به «نان تُمُشی» استفاده می‌کنند. رنگ قرمز خاک به نان جلوه‌ای خاص می‌دهد و طعم متفاوتی ایجاد می‌کند. برخلاف تصور اولیه، این خاک خوراکی به دلیل وجود میزان بالای اکسید آهن، برای مصرف محدود ایمن دانسته شده و به‌نوعی در فرهنگ غذایی مردم هرمز تنیده شده است. اما کاربرد خاک هرمز فقط به نان محلی ختم نمی‌شود. از این خاک در ساخت رنگ‌های طبیعی، رنگ‌آمیزی سنتی و حتی در برخی صنایع آرایشی نیز استفاده شده است. همچنین خاصیت ضدباکتریایی این خاک در برخی پژوهش‌ها مورد بررسی قرار گرفته و کاربردهای بالقوه آن در طب سنتی نیز مورد توجه است.
پشت پرده این رنگ سرخ: ترکیب شیمیایی منحصربهفرد خاک هرمز، به‌ویژه غلظت بالای اکسید آهن، دلیل اصلی رنگ قرمز آن است. این غلظت آن‌قدر بالاست که در برخی نقاط جزیره می‌توان با عبور یک آهن‌ربا از روی خاک، ذرات فلزی را حس کرد. لایه‌های مختلف رس، مواد آلی و فلزات معدنی نیز به این ترکیب می‌افزایند و طیف وسیعی از رنگ‌ها را در زمین‌های جزیره خلق می‌کنند؛ از قرمز و نارنجی گرفته تا صورتی، بنفش و خاکستری.
اما این زیبایی چشم‌نواز که عکاسان و گردشگران را مسحور خود می‌کند، در خطر است. برداشت بی‌رویه و غیراصولی از خاک سرخ جزیره در سال‌های اخیر باعث نگرانی فعالان محیط زیست شده است.
زیبایی‌ای که دارد از بین می‌رود: گزارش‌های محلی و مشاهده‌های میدانی نشان می‌دهد استخراج خاک سرخ در برخی نواحی جزیره هرمز به شکل تجاری و در مقیاس بالا انجام می‌شود. کامیون‌هایی که بار خاک را از جزیره خارج می‌کنند، گواهی هستند بر بهره‌برداری خام از منبعی که میلیون‌ها سال طول کشیده تا شکل بگیرد. این نوع استخراج نه‌تنها باعث فرسایش شدید خاک و از بین رفتن چشم‌انداز طبیعی جزیره شده، بلکه تعادل اکولوژیک این زیست‌بوم حساس را نیز بر هم زده است. با از بین رفتن پوشش خاکی و آسیب به سطوح رسوبی، چرخه طبیعی جذب رطوبت و تعادل گرمایی زمین مختل می‌شود. همین موضوع می‌تواند به افزایش دمای سطحی زمین و دشوارتر‌شدن شرایط زیستی برای گونه‌های جانوری بومی منجر شود.
جزیره‌ای بدون منابع تجدیدپذیر: در نظر داشته باشیم که خاک سرخ هرمز یک منبع تجدیدناپذیر است. برخلاف منابعی مانند انرژی خورشیدی یا حتی برخی پوشش‌های گیاهی، خاک سرخ جزیره هرمز حاصل میلیون‌ها سال فرایند زمین‌شناسی خاص است که به‌هیچ‌وجه در مدت زمان انسانی قابل جایگزینی نیست. بنابراین برداشت هر تُن از آن به معنای از دست دادن بخشی از میراث طبیعی کشور است که بازگشتی ندارد. از این رو، هرگونه بهره‌برداری از خاک جزیره باید با رویکردی دقیق، علمی و پایدار همراه باشد؛ رویکردی که هم بهره‌مندی اقتصادی و فرهنگی مردم محلی را تضمین کند، هم مانع از بین رفتن این میراث طبیعی شود.
چالش‌ها و مسئولیت‌ها: در حال حاضر یکی از مشکلات اصلی، نبود قانون مشخص برای کنترل بهره‌برداری از خاک‌های رنگی جزیره است. سازمان حفاظت محیط زیست بارها درباره برداشت‌های بی‌رویه هشدار داده، اما خلأ نظارتی و گاه تعارض منافع میان بخش‌های مختلف دولتی و محلی، مانع اجرای کامل این هشدارها شده است. از سوی دیگر، توسعه گردشگری نیز اگر به شکل کنترل‌نشده و بدون آموزش‌های زیست‌محیطی انجام شود، می‌تواند به‌جای محافظت، تخریب بیشتر را رقم بزند. قدم‌زدن روی لایه‌های نازک خاک رنگی، جاگذاشتن زباله یا حتی برداشتن مشتی خاک به عنوان «سوغات»، ممکن است در لحظه بی‌اهمیت به نظر برسد، اما در ابعاد کلان، تهدیدی واقعی برای بقای این گنج طبیعی محسوب می‌شود.
راهکارهای پیش‌رو: برای جلوگیری از نابودی تدریجی خاک جزیره هرمز، مجموعه‌ای از اقدامات ضروری است: تدوین قانون محافظتی مشخص برای خاک‌های معدنی جزیره، با نظارت دقیق سازمان محیط زیست و وزارت صنعت و معدن؛ اعطای حق بهره‌برداری محدود و بومی‌محور به ساکنان جزیره، با نظارت بر روش‌های استخراج و اولویت‌دادن به فعالیت‌های فرهنگی و هنری؛ توسعه گردشگری پایدار با طراحی مسیرهای مشخص بازدید، آموزش راهنمایان محلی و فرهنگ‌سازی در میان بازدیدکنندگان؛ و مستندسازی علمی و فرهنگی خاک هرمز از طریق همکاری دانشگاه‌ها و نهادهای تحقیقاتی برای شناخت بیشتر و حفاظت بهتر از این میراث زمین‌شناسی.
آیا خاک هرمز در جهان بی‌همتاست؟:خاک سرخ جزیره هرمز به واسطه درصد بالای اکسید آهن، ترکیبات معدنی خاص و رنگ‌مایه‌های متنوعش از سرخ و نارنجی تا ارغوانی، یکی از منحصربه‌فردترین نمونه‌های خاک در دنیاست. با این حال، در برخی نقاط دیگر جهان نیز خاک‌هایی با ویژگی‌های مشابه دیده شده که البته تفاوت‌هایی اساسی با هرمز دارند. از جمله معروف‌ترین نمونه‌ها می‌توان به دره خاک‌های رنگی (Painted Desert) در ایالت آریزونای آمریکا اشاره کرد. این منطقه نیز دارای خاک‌هایی با ترکیب‌های معدنی گوناگون و لایه‌های رنگارنگ است، اما بیشتر شامل سنگ‌های رسوبی و خاکستر آتشفشانی است، نه ترکیب غنی اکسید آهن مانند هرمز. در ماداگاسکار نیز مناطقی با خاک سرخ وجود دارد که بیشتر به دلیل فرسایش شدید و ترکیب آهن‌دارشان شناخته می‌شوند. همچنین در استرالیا و برزیل، خاک‌های قرمز‌رنگی وجود دارد که در کشاورزی به کار می‌رود و به آنها «laterite» گفته می‌شود، ولی فاقد همان طیف رنگی، بافت و ظرافت خاک هرمز هستند.
بنابراین اگرچه خاک‌هایی با رنگ یا ترکیب آهن‌دار در برخی مناطق دیگر جهان هم دیده می‌شوند، اما ترکیب منحصربهفرد خاک هرمز از نظر رنگ، بافت، کاربردهای بومی و شکل زمین‌شناختی‌اش در نوع خود بی‌نظیر است. این ویژگی‌ها، هرمز را به یکی از خاص‌ترین پدیده‌های زمین‌شناسی و زیباشناختی در سطح جهانی تبدیل کرده است.
پایان سرخ یا آغازی دوباره؟:هرمز، جزیره‌ای افسانه‌ای با خاکی افسانه‌ای‌تر، اکنون در تقاطع میان بهره‌برداری اقتصادی و بحران زیست‌محیطی ایستاده است. اگر امروز اقدامی جدی برای حفاظت از این گنجینه طبیعی نکنیم، شاید فردا فقط خاطره‌ای از این رنگ‌های سحرانگیز باقی بماند. این وظیفه همه ماست -مسئولان، پژوهشگران، رسانه‌ها و مردم- که نگذاریم چهره رنگین و منحصربهفرد این جزیره، قربانی ناآگاهی یا بی‌تدبیری شود.
