دیدار مقامات امنیتی ترکیه و اسرائیل در جمهوری آذربایجان برای ایجاد «سازوکار عدم برخورد»
آتش‌بس پنهان در سوریه؟
در میانه تحولات پرشتاب خاورمیانه و در حالی که روابط ترکیه و اسرائیل از زمان آغاز جنگ غزه در سال ۲۰۲۳ به تیرگی گراییده، این دو متحد کلیدی ایالات متحده در تلاش هستند از شعله‌ورشدن آتش تنش‌های نظامی در سوریه جلوگیری کنند؛ اقدامی که می‌تواند خطر رویارویی مستقیم میان این دو بازیگر مهم منطقه‌ای را کاهش دهد.
شرق: در میانه تحولات پرشتاب خاورمیانه و در حالی که روابط ترکیه و اسرائیل از زمان آغاز جنگ غزه در سال ۲۰۲۳ به تیرگی گراییده، این دو متحد کلیدی ایالات متحده در تلاش هستند از شعله‌ورشدن آتش تنش‌های نظامی در سوریه جلوگیری کنند؛ اقدامی که می‌تواند خطر رویارویی مستقیم میان این دو بازیگر مهم منطقه‌ای را کاهش دهد.
به گزارش منابع رسمی هر دو طرف، مقامات ارشد امنیتی ترکیه و اسرائیل از اواخر هفته گذشته در باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان، پشت میز مذاکره نشستند تا گفت‌وگوها برای ایجاد یک سازوکار ارتباطی ویژه برای پیشگیری از هرگونه درگیری ناخواسته میان نیروهای نظامی دو طرف در خاک سوریه را کلید بزنند. دفتر نخست‌وزیر اسرائیل تأیید کرد «تساخی هانگبی»، رئیس شورای امنیت ملی، هدایت تیم مذاکره‌کننده اسرائیلی را بر عهده داشته است.
پیچیدگی‌های دوران پسا‌اسد
حضور نظامی ترکیه و اسرائیل در سوریه، میراث سال‌ها جنگ داخلی خونین در این کشور است. بااینحال، سقوط ناگهانی حکومت بشار اسد در دسامبر سال گذشته و تغییر بنیادین توازن قوا، فصل جدیدی از تنش‌ها را میان آنکارا و تل‌آویو گشوده است. اسرائیل با هدف آنچه «تأمین امنیت بلندمدت خود» می‌خواند، حملات نظامی فزاینده‌ای را در خاک سوریه سازماندهی کرده است. در مقابل، ترکیه از دولت جدید سوریه که تحت رهبری رهبران سابق گروه‌های تروریستی مخالف اسد و با گرایش‌های اسلام‌گرایانه شکل گرفته است، استقبال کرده و از آن حمایت می‌کند.
بااینحال، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، در مصاحبه‌ای تلویزیونی در اوایل این هفته تلاش کرد از شدت نگرانی‌ها بکاهد: «ما قصد درگیری با هیچ کشوری در سوریه را نداریم. این فقط شامل اسرائیل نمی‌شود، با هیچ کشوری نمی‌خواهیم درگیری شویم». هرچند او هم‌زمان حملات نظامی اخیر اسرائیل در سوریه را «غیرقابل قبول» خواند و از «جاه‌طلبی‌های توسعه‌طلبانه» تل‌آویو در منطقه انتقاد کرد. فروپاشی حکومت اسد، شکستی سنگین برای متحدانش بود و در مقابل، نفوذ ترکیه را که سال‌ها از مخالفان اسد حمایت می‌کرد، به شکل چشمگیر افزایش داد. اسرائیل اما از همان ابتدا نگاهی خصمانه به دولت جدید دمشق به رهبری احمد الشرع، فرمانده سابق گروه «هیئت تحریر‌الشام» (HTS)، داشته است. این گروه که زمانی شاخه‌ای از القاعده بود، در سال ۲۰۱۶ رسما از این سازمان تروریستی اعلام جدایی کرد و متعهد شد حملات در خارج از مرزهای سوریه را متوقف کند؛ تلاشی چندساله برای کسب مقبولیت بین‌المللی. ترکیه جزء اولین کشورهایی بود که دولت الشرع را به رسمیت شناخت؛ دولتی که با انتصاب چهره‌هایی از اقلیت‌ها، تکنوکرات‌ها و نمادهای جامعه مدنی سوریه، تلاش کرده وجهه‌ای فراگیرتر از خود به نمایش بگذارد.
سازوکار عدم برخورد
در پی سقوط اسد، اسرائیل با هدف جلوگیری از تهدیدات امنیتی، حملات خود را شدت بخشید، تجهیزات نظامی باقی‌مانده از رژیم سابق را منهدم و نیروهایش را به عمق بیشتری از خاک سوریه گسیل کرد؛ اقداماتی که تنش با دولت جدید در دمشق را تشدید کرد. کار به جایی رسید که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در ماه فوریه خواستار «غیرنظامی‌شدن کامل جنوب سوریه» شد.
کارشناسان می‌گویند هدف اصلی مذاکرات اخیر در باکو، احیای یک خط ارتباطی مستقیم میان نظامیان دو کشور، موسوم به «سازوکار عدم برخورد» (Deconfliction Mechanism)، برای جلوگیری از برخوردهای تصادفی است. آونر گُلوف، مدیر ارشد سابق در شورای امنیت ملی اسرائیل، معتقد است این کانال جدید مشابه سازوکاری است که اسرائیل و روسیه سال‌ها برای هماهنگی حملات هوایی خود در سوریه و اجتناب از رویارویی به کار می‌گرفتند.
پیش از این، ایالات متحده و روسیه نیز در طول جنگ سوریه خط ارتباطی مشابهی داشتند. گُلوف تأکید می‌کند که اسرائیل نیازمند گفت‌وگوهای گسترده‌تری با ترکیه درباره حدود تحمل حضور نظامی این کشور در سوریه و نحوه همکاری این دو قدرت منطقه‌ای (و متحد آمریکا) برای شکل‌دادن به آینده منطقه است. آلپر کوشکون، رئیس سابق امور امنیت بین‌الملل در وزارت خارجه ترکیه، نیز با اشاره به واقعیت‌های میدانی در سوریه می‌گوید: «ترکیه و اسرائیل در سوریه در نزدیک‌ترین وضعیت عملیاتی نسبت به یکدیگر قرار گرفته‌اند». او می‌افزاید: «منطق ما این است که به دنبال رویارویی در سوریه نیستیم. ما به عنوان ترکیه، ملاحظات امنیتی خود را داریم و به اجرای آنچه لازم است ادامه خواهیم داد، اما این اقدامات مستقیما علیه اسرائیل نیست».
نگاه آنکارا به واشنگتن؟
آغاز این گفت‌وگوهای امنیتی در مقطع حساسی از روابط ترکیه با دولت آمریکا تحت ریاستجمهوری ترامپ انجام می‌شود. دولت رجب طیب اردوغان امیدوار است بتواند روابط با واشنگتن را بهبود بخشد و خواستار لغو تحریم‌هایی است که در دوره اول ریاستجمهوری ترامپ به دلیل خرید سامانه تسلیحاتی روسی S-400، علیه صنایع دفاعی ترکیه وضع شد. گونول تول، کارشناس ارشد سیاست خارجی ترکیه در مؤسسه خاورمیانه واشنگتن، معتقد است: «آنچه ترکیه در سوریه انجام می‌دهد، یکی از امن‌ترین راه‌ها برای آنکارا‌ست تا به واشنگتن نشان دهد یک «بازیکن تیمی» است».
این تلاش‌ها برای تنش‌زدایی در حالی انجام می‌شود که روابط ترکیه و اسرائیل به دلیل جنگ غزه به‌شدت آسیب دیده است. اردوغان از منتقدان سرسخت عملیات نظامی اسرائیل در غزه (که در پاسخ به حمله هفتم اکتبر حماس آغاز شد) بوده و دولت ترکیه در نوامبر ۲۰۲۳ سفیر خود را از تل‌آویو فراخواند و در مِی ۲۰۲۴ تحریم‌هایی تجاری علیه اسرائیل وضع کرد. این جنگ به دوره کوتاه بهبود روابط که شامل سفر اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهور اسرائیل، به ترکیه در اوایل سال ۲۰۲۳ بود، پایان داد. حملات هوایی کم‌سابقه نیروی هوایی اسرائیل در تاریخ سوم آوریل به سوریه، خطر رویارویی با ترکیه را بیش از پیش نمایان کرد. این حملات فرودگاه‌ها و پایگاه نظامی T4 در غرب سوریه را هدف قرار دادند؛ منطقه‌ای که به مرزهای ترکیه نزدیک‌تر از سایر اهداف اسرائیل در جنوب سوریه بود. وزارت خارجه سوریه اعلام کرد حملات آن شب تقریبا یک فرودگاه نظامی را نابود و ده‌ها غیرنظامی را زخمی کرده است.
یسرائیل کاتس، وزیر دفاع اسرائیل، این حملات را هشداری به دولت جدید سوریه خواند تا اجازه ندهد نیروهای متخاصم با اسرائیل وارد این کشور شوند: «اگر به نیروهای دشمن اسرائیل اجازه ورود به سوریه و به خطر انداختن منافع امنیتی اسرائیل را بدهید، بهای بسیار سنگینی خواهید پرداخت». اکنون باید دید آیا کانال دیپلماتیک تازه‌گشوده‌شده در باکو می‌تواند از وقوع چنین سناریوی خطرناکی جلوگیری کند یا خیر.