دانش و فناوری؛ سربازان نوین آفند و پدافند

اگر جانبازی جوانان ایران نباشد، نیروی ده‌ها «نادرشاه» هم به‌جایی نخواهد رسید

«نادرشاه افشار»

مصطفی روستایی. فریدون علی‌مازندرانی.‌ حسن فتاحی: بیست‌ونهم فروردین‌ماه به نام روز ارتش نام‌گذاری شده است. آنچه در ذهن مردم از روز ارتش بر جای‌ مانده، رژه نیروهای ارتش کشورمان است. غرش جنگنده‌ها در آسمان ایران، صدای سوت رزم‌ناوها در شاخاب همیشه فارس و دریای کاسپین، رژه نیروی زمینی در میدان‌های اصلی شهر، رونمایی از برخی دستاوردهای ارتشی و نیز سخنرانی مقام‌های عالی‌رتبه سیاسی. همچنین تعداد زیادی تبریک و شادباش از سوی مسئولان نهادهای متفاوت و تعدادی تابلوهای تبلیغاتی در چشم‌اندازهای عمومی شهر، روز ارتش را یادآوری می‌کند. اما این تمام داستان نیست و به باور ما حتی گوشه‌ای از آنچه باید مردم درباره ارتش بدانند، نیست. باور نویسندگان این مقاله چنین است که دوستداران واقعی ارتش و میهن‌دوستان واقع‌اندیش، پا را فراتر از تبریک و تمجید می‌گذارند و برای هرچه پربارتر شدن کارنامه ارتش بحران‌ها و فرصت‌ها را با ارتش در میان می‌گذارند. نمی‌‌دانیم بابت این مقاله و پیشنهادها پاسخی دریافت خواهیم کرد یا نه، اما وظیفه خود می‌دانیم به پاسداشت خون‌های اهداشده ارتش ایران، نه‌فقط ارتش امروز ایران، بلکه ارتشی که قدمتی بلندبالا دارد و فقط پسوند‌های آن عوض‌ شده، آنچه برای رشد و پیشرفت و توسعه ارتش می‌دانیم، بازگو کنیم. از یاد نبریم، ماهیت ارتش در تعریف کلاسیک آن، نیرویی برای پاسداری از مرزهای جغرافیایی است و ایران، ازآنجایی‌که همواره کشوری با ساختار امپراتوری بوده است و امروز هم کماکان شکوه پیشین آن در نهاد مردمان این سرزمین ریشه دوانده؛ بنابراین همواره کشوری ارتشی بوده است. یعنی ارتش از ارکان ایران بوده است. چه زمانی که شکست ‌خورده و کشور به تسخیر مهاجمان درآمده و چه زمانی که پیروز بوده و سبب غرور شده است. ارتش در ایران ساختاری ملی و میهنی بوده است و مردم این نیروی نظامی را با نام ارتش ایران می‌شناسند که در برهه‌های تاریخی پسوندهای گوناگونی داشته است. در این مقاله به سه مسئله پیش‌روی ارتش ایران خواهیم پرداخت.

در مقاله‌های پیشین منتشرشده در صفحه علم روزنامه «شرق»، نشان داده‌ایم که نقش ستودنی فناوری در پیروزی‌های ارتش‌های جهان و نیز ارتش ایران در بازه‌های زمانی گوناگون چه بوده است. نشان دادیم آزادسازی خرمشهر در جنگ هشت‌ساله و عملیات اچ-سه و نقش اف‌14ها تا چه اندازه در پیروزی و پاسداری مهم بوده است. همچنین نشان دادیم که ضعف فناوری و ساختار مدرن ارتش در جنگ‌های ایران و روسیه چگونه زخمی بر دل ایران نهاد که هنوز التیام نیافته است. از دریچه فناوری به جنگ‌های نادرشاه و نبرد چالدران نگاهی انداختیم که می‌توانید در بایگانی روزنامه بخوانید. امروز می‌خواهیم از فناوری‌های کوانتوم-‌پایه سخن بگوییم که برگ برنده ارتش‌ها در جنگ‌های امروزی هستند. اجازه دهید پیش از پرداختن به چند فناوریِ کوانتوم-‌پایه این جمله را با پافشاری بر اهمیت آن بازگو کنیم و امیدواریم فرماندهان ارتشی نیز هر روز این جمله را به خود و همکاران‌شان یادآور شوند: «دانش و فناوری برگ برنده جنگ‌های آینده است». نخست می‌خواهیم از چند فناوری نوین نام ببریم که امروزه ارتش‌های گره‌خورده با دانش و فناوری روی آنها متمرکز شده‌اند. فناوری‌های لیزر-‌پایه، رادارهای کوانتومی و رادارهای شناختی، هوش مصنوعی، موشک‌های کروز، سلاح‌های هسته‌ای، سلاح‌های زیست‌شیمی، فناوری‌های الکترونیکِ کوانتومی، ابرشاره‌ها، ابررسانایی، فناوری نیم‌رسانایی و جز آن. اما در این میان بخش چشمگیری از این فناوری‌ها کوانتوم-‌پایه است. کوانتوم-‌پایه یعنی فناوری‌هایی که به‌رغم تفاوت در کارکرد و ساختار، جملگی از دستاوردهای دانش کوانتوم و کاربردهای آن تولید شده‌اند. کارمان را با فناوری‌های لیزر-‌پایه ‌آغاز می‌کنیم. در فناوری‌های نوین سلاح‌های ارتشی و حتی ابزارهای صنعت، از پزشکی تا اخترشناسی، لیزرها باریکه‌های قدرتمندی از نور هستند. آنها ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را مدیون این واقعیت‌اند که فوتون‌های آنها همه همدوس هستند. یعنی قله‌ها و فرورفتگی‌های امواج آنها، همگام و همساز با هم، به صورت پله‌ای در یکدیگر قفل ‌شده‌اند و اجازه می‌دهد پرتوهای تیز و بسیار متمرکز شکل گیرد. واژه لیزر برگرفته از حروف نخست واژگان در عبارت انگلیسی «تقویت نور به روش گسیل القایی تابش» است. این پدیده بر ماده‌ای به نام محیط لیزری که به شکل بلور یا گاز است، تکیه دارد. هنگامی‌که الکترون‌های اتم‌های محیط به ‌وسیله یک میدان الکتریکی یا نور شدید، پرانرژی شدند، به تراز انرژی بالاتری می‌جهند. در حالت عادی آنها باید تصادفی یا کاتوره‌ای فوتون‌هایی با طول‌ موج یکسان گسیل کنند تا به‌ طور طبیعی به حالت پایه خود بازگردند. هرچند در اینجا کاواک لیزری محیط، این فوتون‌ها را به دام انداخته است، رفت‌وبرگشت در محیط آنها را تقویت می‌کند. هر بار برهم‌کنش فوتون‌ها با الکترون‌های تحریک‌شده سبب انتشار می‌شود و الکترون را ناچار می‌کند فوتون دیگری آزاد کند که ویژگی‌های یکسانی با فوتون پیشین دارد و باریکه کلی را پرتوان می‌سازد. آنچه گفتیم اساس کار لیزر است و در سلاح‌های لیزر-‌پایه چنین سازوکاری برقرار است. اما خود لیزر یکی از کاربردهای مکانیکیِ کوانتومی است. اگرچه به نظر می‌رسد رفتار شگرف ذرات در دنیای کوانتومی دور از تجربه روزمره است، اما به‌هیچ‌روی چنین نیست که فیزیک کوانتومی تجردی باشد و مورد علاقه فیزیک‌دانان نظری. درواقع فیزیک کوانتومی دانشی کاربردی است که خود را با جنبه‌های بی‌شماری از زندگی روزمره فرد‌به‌فرد و نیز اقتصاد و فناوری و سیاست ادغام کرده است. در همه‌جا، از وسایل الکترونیکی و جاسوسی مدرن گرفته تا دستگاه اِن‌ام‌آر وسط میدان جنگ، فناوری کوانتومی کار خود را انجام می‌دهد. بدون مکانیک کوانتومی بسیاری از فناوری‌های امروزی وجود نداشتند. برخی حتی بر این باورند که کوانتوم، پایه و اساس آگاهی است. به لیزرها بازگردیم. سلاح لیزری به چند دسته کلی بخش می‌شوند؛ لیزرهای شیمیایی، لیزرهای حالت‌ جامد و لیزرهای الکترونِ آزاد. هرکدام از این رده لیزرها کاربردهای ویژه‌ای دارند و می‌توانند در هر چهار نیروی ارتش ایران، زمینی، دریایی، هوایی و پدافند، به کار گرفته شوند. سلاح لیزری مزایای زیادی دارد. ازجمله هزینه پایین توان آفندی آن. پس از اتمام ساخت سلاح لیزری، هزینه شلیک با آن بسیار پایین‌تر از موشک‌های پرتابی گوناگون است. سامانه‌های لیزری روی بسیاری از ابزارهای جنگی آفندی و پدافندی نصب‌پذیر هستند. سامانه لیزری می‌تواند در پهپاد و جنگنده و تفنگ دوش‌پرتاب و رزم‌ناو و قایق تندرو و تانک و بسیاری دیگر به کار گرفته شود. بگذارید پیش از پرداختن به ادامه بحث فناوری‌های ارتشیِ کوانتوم‌-پایه دو نکته را بسیار روشن بیان کنیم. در دنیای امروز و برای کشورهایی که تنش‌های جنگی با دیگر کشورها دارند، صرف داشتن پهپاد و موشک و جنگنده و تانک کافی نیست. بدیهی است که کشوری مثل ایران با شرایط ژئوپلیتیک امروزی‌اش باید پهپاد داشته باشد. اگر نداشته باشد، کم‌کاری نیروهای مسلح و دولت است. مهم این است که پهپاد چه توان و چه ابزارهایی دارد و در میان قدرت‌های پهپادی چه حرفی برای گفتن دارد. درباره موشک و جنگنده هم چنین است. داشتن و حتی ساختن جنگنده چندان نباید ما را مغرور کند. باید دید آنچه ساخته‌ایم تا چه حد در میان قدرت‌های جنگنده‌ای دنیا توان رزمی و عملیاتی دارد. همین حالا در همسایگی خودمان، پاکستان و ترکیه از سازندگان پهپاد هستند. کشورهای عربی ناوگانی از جنگنده‌های درجه‌یک آمریکایی دارند. رقیبان ژئوپلیتیک و جنگی ما همگی تجهیزات دارند و برگ برنده با تجهیزات بهتر و کارآمدتر است. گمان می‌کنیم جان کلام را به خواننده هوشمند رسانده‌ایم؛ بنابراین به ادامه فناوری‌های کوانتومی می‌پردازیم. فناوری دیگر رایانه‌های کوانتومی است. رایانه‌های کوانتومی دنیای نبردها را چنان تغییر خواهند داد که باورش دشوار است. رایانه‌های دیجیتال مرسوم در تحلیل حجم زیادی از داده در میدان نبرد با مشکل مواجه‌اند. درحالی‌که رایانه‌های کوانتومی با پردازش موازی داده، توان مقابله با این چالش را دارند. رایانه‌های دیجیتالی داده را به‌ صورت «بیت»‌های دودویی با مقادیر صفر و یک ذخیره می‌کنند. اما رایانه‌های کوانتومی از برهم‌نهی حالت‌های کوانتومی ذرات برای ذخیره‌سازی داده در واحدهایی با نام «کیوبیت» استفاده می‌کنند. برهم‌نهی کوانتومی سرعت پردازش رایانه‌های کوانتومی را بالا می‌برد. سرعت پردازش بالا یعنی اشراف اطلاعاتی بر دشمن و این یعنی پیروزی در جنگ. در دوره پیشا‌جنگ هم رایانه‌های کوانتومی می‌توانند بهترین مدل‌سازی از نبردهای آینده را ارائه دهند. رده دیگری از تجهیزات ارتشیِ کوانتوم-‌پایه، سلاح‌های هسته‌ای‌اند. شکی نیست که سلاح‌های هسته‌ای بسیار فاجعه‌برانگیز هستند. هر سه نویسنده این مقاله بارها و بارها در نوشته‌های پیشین به لزوم خلع‌ سلاح هسته‌ای اشاره کردند و بر تمایز میان دانش و صنعت صلح‌آمیز هسته‌ای از سلاح هسته‌ای تأکید داشته‌اند، اما در این مقاله صرفا می‌خواهیم فناوری آن را معرفی کنیم و امید آن را داریم که این سلاح کشتار جمعی از روی زمین محو شود. پس از کشف کوانتوم و دنیای حاکم بر هسته‌های اتمی، دانشمندان دریافتند در دل دو فراروند شکافت و گداخت هسته‌ای چه نیروی هنگفتی نهفته است. از یک‌ سو نیروی هسته‌ای به تولید انرژی و دیگر دستاوردهای صلح‌آمیز پیش رفت (از رآکتور یا واکنشگاه هسته‌ای گرفته تا رادیودارو و پرتودرمانی و روبش الکترونی از بدن) و از سوی دیگر به سمت ساخت سلاح گام برداشت. دو رده سلاح کلیِ هسته‌ای کوانتوم-‌پایه وجود دارد: شکافت و گداخت. در سلاح شکافت هسته‌ای بن‌پار یا عنصر سنگین پرتوزا در واکنش‌های زنجیری مهارناپذیر شکافته شده و انرژی انفجاری بسیاری تولید می‌کند. همانند آنچه در هیروشیما و ناگازاکی در روزهای پایانی جنگ جهانی دوم استفاده شد. رده دیگری از سلاح‌های هسته‌ای گداختی یا گرماهسته‌ای‌اند که بر مبنای ایزوتوپ‌های بن‌پار هیدروژن کار می‌کنند. اما اینجا پایان داستان سلاح‌های هسته‌ای کوانتوم-‌پایه نیست. سلاح‌های نامتعارف و کمتر شنیده‌شده دیگر عبارت‌اند از: اسلحه رادیولوژی، اسلحه نوترونی، اسلحه پادمادّه، اسلحه گسیل القایی گاما و اسلحه شکافت-گداخت تقویت‌شده. فناوری دیگری که می‌خواهیم کمی درباره آن سخن بگوییم رادار کوانتومی است. به زبان بسیار ساده رادار دستگاهی است که از آن برای آشکارسازی،‌ تشخیص و اندازه‌گیری اجرام در محیط پیرامونیِ برد رادار استفاده می‌شود. ساخت رادار از برجسته‌ترین دستاوردهای صنعت به شمار می‌رود و جنگ جهانی دوم به پیشرفت رادارها کمک شایانی کرد. تا دو، سه دهه پیش داشتن فناوری راداری برگ برنده بود، اما امروزه بیشتر کشورها سامانه‌های راداری دارند و برگ برنده با ارتشی است که رادارهایش توانمندی‌های متمایز دارد. جا دارد همین‌جا به این نکته اشاره‌ کنیم که یک فناوری کوانتوم‌-پایه دیگر لایدار یا لیدار نام دارد که ترکیبی از رادار و پرتابه سنجنده لیزری است. لایدار را حتی رادار لیزری هم می‌نامند. حال در این میان فناوری‌ای که بسیار نوپا و پیشرفته است، رادارهای کوانتومی است. رادار کوانتومی بر اساس سنجش از راه دور و اصول مکانیک کوانتومی همچون اصل ناتاشتیگی یا همان عدم قطعیت معروف و درهم‌تنیدگی کوانتومی استوار است. رادارهای کوانتومی بیشتر برای ریزموج کاربرد دارند و توان تفکیک بالاتری دارند. پیشینه این فناوری در تجهیزات ارتشی به کمپانی معروف لاکهید مارتین بازمی‌گردد. نوشتن درباره رادارهای کوانتومی به مقاله‌ای مجزا نیاز دارد، اما همین‌قدر بگوییم که آینده جنگ‌ها و جنگنده‌ها و سامانه‌های رهگیری و ترابرد داد کدگذاری‌شده به رادارهای کوانتومی گره ‌خورده است. یکی از موضوع‌های اساسی در فناوری‌های کوانتومی پدیده «مخابرات کوانتومی» است. مخابرات نوین با میکروموج‌ها، لیزرها و تارهای نوری پدید آمده است. به‌ویژه لیزرها پدیده‌های کوانتومی هستند که با دستکاری مسیری که در آن الکترون‌ها با جهش بین ترازهای انرژی فوتون گسیل می‌کنند، ساخته شده‌اند. شدت آنها به سیگنال‌های دیجیتالی اجازه می‌دهد به شکل تپ یا پالس و نیز نور لیزر، بدون ازدست‌دادن توان، مسافت‌های دراز را با کابل‌های نوری طی کنند. در پایان این بخش می‌خواهیم این خبر خوش را بدهیم که نویسندگان این مقاله کتابی را درباره رادارهای کوانتومی در دست ترجمه دارند، اما در اینکه ناشری پیدا شود و چاپ کند، امیدی ندارند. تجربه تلخ چنین رویدادی را نویسنده سوم مقاله با یک کتاب مکانیک دوره پیشرفته دارد که برای اهلش کتابی کم‌نظیر است، اما در نهایت برای این کتاب هفتصد صفحه‌ای ناشری پیدا نشد و مترجمان با خون‌ جگر با هزینه شخصی و مساعدت دوستان چاپ خواهند کرد تا لااقل در دست پژوهشگران باشد. آنچه در بخش نخست این مقاله گفتیم گوشه‌هایی کوچک از فناوری‌های ارتشیِ کوانتوم-‌پایه بود که باید با پشتکار زیاد موردتوجه ارتش ایران قرار گیرد. امید آن داریم که خردمندی و رواداری و گفت‌وگو بر سیاره زمین سایه افکند و هرگز کار به جنگ نکشد، اما جهان انسان‌ها با جنگ گره‌ خورده و جنگ‌های آینده با دانش و فناوری.

ارتش ایران و جنگ‌های آینده

در بخش قبلی درباره فناوری‌های کوانتوم‌-پایه گفتیم و در این بخش می‌خواهیم فرصت را غنیمت شماریم و از آنچه به گمان نویسندگان این مقاله رسالتی افزون بر رسالت تعریف‌شده کلاسیک ارتش یعنی دفاع از تمامیت جغرافیایی ایران است، سخن بگوییم. اگر بخواهیم شفاف به وضعیت امروز ایران نگاه کنیم، کشور در شرایط بحرانی است. بحران اقتصادی، بحران مناقشه هسته‌ای، بحران زیست‌محیطی، بحران سیاسی با برخی کشورها، بحران آب و موارد دیگر. حتی می‌توان به این فهرست بحران‌هایی همچون بی‌کاری، کاهش آهنگ زادوولد نوزادان، مهاجرت افراد بااستعداد و دانش‌آموخته و کارآفرین را افزود. شاید در نگاه نخست شگفت‌انگیز باشد که ارتش را با این بحران‌ها گره بزنیم و در پی راه‌حل باشیم، اما تجربه نشان داده حل برخی بحران‌های بزرگ به‌تنهایی از توان دولت‌ها خارج است. اینکه چرا و چگونه به چنین شرایطی رسیدیم موضوع مقاله نیست و حتی چرایی آن‌هم چندان پیچیده نیست. بلکه می‌خواهیم نشان دهیم ارتش چه نقشی می‌تواند ایفا کند. بگذارید با یک مثال شروع کنیم. طی چند سال گذشته بحران‌های زاستاری یا طبیعیِ زمین‌شناختی بسیاری روی داده است. زلزله بم یکی از آنهاست که ارتش با تمام توان وارد میدان شد. چرا؟ چون ارتش هواپیمای ترابری پهن‌پیکر دارد، سربازان جوان و نازنین و پرتوان میهن را در اختیار دارد، تجربه ساماندهی دارد و تجربه کار در شرایط دشوار؛ بنابراین با رخداد زلزله خود را به میدان می‌رساند. در سیل بخش‌هایی از کشور هم چنین بوده است. نتیجه اینکه یکی از جنگ‌های ارتش ایران، جنگ با چالش‌ها و پیامدهای رویدادهای پیش‌بینی‌نشده است. جنگ بعدی که ارتش می‌تواند در آن نقش‌آفرینی کند، جنگ آب است. ایران جزء کشورهای کم‌آب است و بهتر است بپذیریم کشورمان با بحران جدی آب روبه‌روست. مدیریت بحران آب نیازمند حضور تمام نهادها و سازمان‌ها و آحاد مردم است. بحران آب را نباید به شیر آب خانه‌ها و کاهش مصرف خلاصه کرد. داستان فراتر از این است. روی بد سکه این است که چه‌بسا بر سر آب با کشورهایی که تنش آبی داریم درگیری پیدا کنیم که ارتش و دیگر نیروهای مسلح ناخواسته درگیر خواهند شد. اما روی خوب آن مدیریت فناورانه آب است. ارتش می‌تواند در تولید دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن صنعتیِ بزرگ همکاری کند. می‌تواند در مدیریت بهره‌برداری به دیگر نهادها کمک کند. ممکن است برخی بگویند چنین چیزی در دستور کار ارتش نیست. بله چنین است. در شرایط عادی ارتش نباید درگیر چنین چیزی شود و باید تمرکزش بر آفند و پدافند باشد، اما برخی بحران‌ها چنان بزرگ شده‌اند که باید بپذیریم نیازمند مشارکت همه هستیم. باور ما بر این است که ارتش باید غرق در مدیریت هوشمند و ارتقای فناوری باشد. البته بی‌شک ارتش در سیاست کشور حضور دارد و سیاست‌مداران در هم‌اندیشی نزدیک با ارتش هستند. دور نیست روزی که برسیم به نقطه‌ای که با نداشتن فناوری حتی فروش نفت و گاز هم برایمان سوددهی نداشته باشد. آنجا نقطه‌ای است که باید روی رقابت‌های فناورانه حساب باز کنیم. اگر ارتش بال و پر بگیرد و موانع سیاسی رفع شود، می‌تواند در داخل کشور با کار تخصص‌محور تجهیزاتی را تولید کرده و صادر کند. صادرات تجهیزات آفندی و پدافندی از پردرآمدترین فعالیت‌های اقتصادی است. صادرات تجهیزات در نوع خودش جنگی بزرگ است و رقابتی شدید در دنیا دارد که ایران باید بکوشد با رفع مشکلات سیاسی و نیز سرمایه‌گذاری هرچه بیشتر در بخش‌های فناورانه ارتش، وارد کار شود و سود کند. گفتنی در این‌باره بسیار است و به وقتی دیگر موکول می‌کنیم.

چالش‌های پیش‌روی ارتش ایران

در این بخش می‌خواهیم صادقانه از چالش‌هایی بگوییم که گمان داریم پیش‌روی ارتش است. هم در این مقاله و هم در نوشته‌های پیشین نشان دادیم هرچه زمان می‌گذرد، ارتش‌های جهان و در پی آن ارتش ایران بیش از پیش به دانش و فناوری گره می‌خورند. مدت‌ها پیش ما به همراه دوستی دیگر در مقاله‌ای نشان دادیم مهاجرت نخبگان و کارآفرینان چه آسیبی به کشور وارد می‌سازد. حال می‌خواهیم بگوییم این مهاجرت‌ها به ارتش هم سرایت کرده و آسیب‌رسان است. با هرچه فناورانه‌تر شدن ارتش‌ها دیگر مسئله این نیست که چه تعداد نیروی ارتشی داریم، مسئله این است که چه تعداد پژوهشگر و متخصص و نیروهای زبده فنی و کادر آموزش‌دیده داریم. ارتش هم از بدنه غالبا طبقه متوسط مردم است. بیشترین طبقه‌ای هم که در پی دانش می‌روند، طبقه متوسط جامعه است. خروج نخبگان از کشور به ضریب هوشی متوسط نیروهای مسلح هم آسیب می‌زند. همان‌طور که پژوهشگران بااستعداد جذب نهادهای دانشی نمی‌شوند، جذب نهادهای ارتشی-پژوهشی هم نمی‌شوند. جان کلام اینکه شرایط کشور باید به گونه‌ای باشد که سازمانی همچون ارتش بتواند چنان امکانات و تسهیلاتی برای جوانان دانش‌آموخته و فنی فراهم کند که برخی از آنان ماندن را بر رفتن ترجیح دهند. خطر دیگری که پیش‌روی ارتش است، بودجه کم است. با نگاهی به ردیف بودجه کشورهای توسعه‌یافته می‌توان دریافت بودجه ارتش کم است. بگذارید این‌گونه بگوییم: بودجه ارتباط مستقیم با آهنگ پژوهش و تولید و جذب کارآفرینان و همکاری با نهادهای صنعتی دارد. همین امروز در رژه نیروهای ارتشی از چند دستاورد خوب پهپادی و موارد دیگر رونمایی شده است. باور ما بر این است که در صورت مدیریت هوشمند و بهره‌گیری از توان بالای جوانان کشور، می‌توان این دستاوردها را چندین برابر کرد. ممکن است برخی بگویند پول نیست، اما ما باور داریم بیش از مقدار پول، مدیریت پول مهم است و توضیح بیشتر نیاز نیست. چالش دیگری که گمان داریم پیش‌روی ارتش ایران است، گم‌شدن میراث جنگ برای نسل جوان است. افسوس‌مندانه دست ما بسته است که در این باره با شفافیت دوچندان سخن بگوییم. حالا پرسش اصلی این است که ارتش چگونه توانست در مقابل ارتش تا بن دندان مجهز و آموزش‌دیده عراق دوام آورد؟ پاسخ در سه چیز نهفته است. میهن‌دوستی ارتش، آموزش‌های زمان صلح و تجهیزات کارآمد. با دست خالی و با شعار نمی‌توان با تانک و جنگنده نبرد کرد. برای میهن جان‌دادن هم ابزار می‌خواهد. اگر توانستیم فردای جنگ 140 جنگنده را در آسمان عراق به پرواز درآوریم و عملیات کمان 99 را بیافرینیم، شک نکنید جز در سایه داشتن جنگنده‌ها و نیروهای متخصص امکان‌پذیر نبود. میراث جنگ باید فهم فناورانه نسل پساجنگ می‌بود. آری نسل‌های بعد از جنگ باید با این گنجِ جنگ روبه‌رو می‌شدند که پیروزی‌ها در سایه فناوری بود و شکست‌ها هم در سایه نبود فناوری. نسل‌ها از پی هم می‌آیند و هر نسلی رفتار و باورها و جهان‌بینی خودش را دارد. جوانان بیست‌ساله‌ای که سال شصت به دل دشمن عراقی زدند، جهان‌بینی‌شان با جوانان بیست‌ساله امروز متفاوت است. اما اگر جامعه به این سو پیش می‌رفت که تمام جوانان کشور با هر باوری و نگرشی به جهان و زندگی، فردبه‌فرد خود را در قبال جان‌فشانی‌های جوانانی که در جنگ خون پاک خود را به پاسداری از میهن فدا کردند، مسئول می‌دانستند و ادای این مسئولیت را در کمک به پیشبرد دانش می‌دیدند، امروز میراث جنگ دستاوردهای فناورانه بیشتری بود. نمی‌توانیم به نسل جوان و نوجوان کشور بگوییم چگونه بیندیشید، اما می‌توانیم به آنها بیاموزیم، هر جا که هستید و هر طور که می‌اندیشید در قبال میهن و خون جوانان، حتی نه فقط جنگ هشت‌ساله، بلکه خون‌هایی که طی قدمت بلند این سرزمین ریخته شده، مسئول هستید. ادای این مسئولیت هم با کوشش در پیشبرد دانش است. سخن در این باره بسیار است و امید ما به دریافتن جان کلام است. بگذارید سخن را با این موضوع تمام کنیم که ارتش در ایران نهادی دیرینه است. گاهی پیروز میدان بوده و گاهی شکست‌ خورده است. اما در هر حالی محبوب مردمان این سرزمین بوده است. در بلندای تاریخ ایران، ارتش گاهی در تله بازی‌های سیاسی افتاده، گاهی پرشتاب و پرآهنگ تجهیز شده و آموزش‌ دیده، گاهی سخت جنگیده، اما مورد کم‌مهری قرار گرفته و گاهی وجودش حتی مانع از آغاز جنگ شده است. باور ما بر این است که ایران همواره کشوری خواهد ماند که به ارتشی قوی نیاز خواهد داشت. باز هم و برای بار چندم پافشاری می‌کنیم که در جهان امروز قدرت ارتش در بالندگی فناوری است. ارتش ماهیتی پویا دارد. چه پس از شکست و چه پس از پیروزی، چه پس از سی سال صلح و نجنگیدن و چه پس از جنگ‌های دراز که از قضا ارتش ایران بسیار داشته است. پویایی نیازمند بازنگری و تحول و دگرگشت است و امروز ما بر این باوریم که ارتش ایران نیازمند نوسازی و نوگرایی است. نوسازی پدیده‌ای سخت‌افزاری است و به رشد و پیشرفت ارتباط دارد. یعنی ناوگان‌های چهارگانه را نوسازی کنیم؛ چه با فناوری بومی و چه با فناوری وارداتی و چه با فناوری مشارکتی با دنیا. اما نوگرایی پدیده‌ای نرم‌افزاری است که باید در اندیشه‌ها رخ دهد. نوگرایی یعنی اینکه اندیشه‌ها با تحولات جهان همخوان باشد و بتواند در چنین جهان پیچیده‌ای، هوشمندی لازم را برای رفتارهای بهینه استفاده کند. ارتش ایران با مسئولیت‌هایی که بر دوش دارد و چه‌بسا بیش از حد متعارف باشد، نیازمند نوسازی و نوگرایی است. در پایان این مقاله را به نمایندگی از 48 هزار شهید ارتش در جنگ هشت‌ساله به سرلشکر خلبان علیرضا حراف جمعی هوانیروز پیشکش می‌کنیم که ققنوس‌وار در آتش سوخت. او جمله‌ای ماندگار دارد: «به نسل‌های بعد بگویید ما تمام تلاش‌مان را کردیم».