سیاهه ممنوعه‌های زنان در ۱۰۰ سال اخیر
وقتی مارلین دیتریش شلوار پوشید
زنان امروز در سراسر جهان از حقوقی برخوردار هستند که تا سال‌ها پیش از آن محروم بوده‌اند. تصور اینکه مثلا زنان اجازه نداشته‌اند همپای مردان رأی بدهند، رانندگی کنند، خارج از خانه فعالیت مستقل اقتصادی داشته باشند یا از رفتارهایی ساده و ابتدایی مثل استعمال دخانیات در فضاهای عمومی خرید محروم بوده‌اند، خیلی هم سخت نیست.
سحر طلوعی: زنان امروز در سراسر جهان از حقوقی برخوردار هستند که تا سال‌ها پیش از آن محروم بوده‌اند. تصور اینکه مثلا زنان اجازه نداشته‌اند همپای مردان رأی بدهند، رانندگی کنند، خارج از خانه فعالیت مستقل اقتصادی داشته باشند یا از رفتارهایی ساده و ابتدایی مثل استعمال دخانیات در فضاهای عمومی خرید محروم بوده‌اند، خیلی هم سخت نیست. البته واضح است که میزان برخورداری از این حقوق در همه کشورها یکسان نیست؛ همین‌طور زمان برخوردارشدن از آن، اما به تقریب میشود گفت در صد سال اخیر تحولاتی در بحث حقوق زنان ایجاد شده است که هم به چشم می‌آید و هم به سمت تحقق آرمان عدالت و برابری پیش می‌رود. در این مطلب سعی می‌کنیم فهرستی از برخی موارد ممنوع چه عرفی و چه قانونی برای زنان را طی یک قرن اخیر بررسی کنیم. این موارد البته در جامعه‌ای مثل آمریکا بررسی شده است، اما کمابیش میشود آن را به وضعیت زنان در کشورهای دیگر هم تعمیم داد.
۱. امروز اغلب زنان در سراسر جهان می‌توانند در انتخابات شرکت کنند و در واقع از حق رأی برخوردار هستند. در برخی کشورها حتی لازم نیست شهروندان پای صندوق‌ها حاضر شوند، از همان خانه رأی را ثبت می‌کنند یا به مرکز انتخاباتی می‌فرستند، اما قفل این حق تا قبل از صد سال پیش برای بسیاری از زنان از جمله زنان آمریکایی باز نشده بود هرچند برخی کشورها مجوز رأی زنان را پیش از آمریکا صادر کرده بودند مثل سوئد. البته فراموش نمی‌کنیم در برخی از کشورها مثل عربستان یا دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس تا همین یک دهه گذشته هم مجوز حق رأی زنان صادر نشده بود و همچنین در برخی از قبایل در آفریقا و استرالیا همچنان این وضعیت برقرار است.
۲. این روزها انواع قرص‌های ضد بارداری در اغلب داروخانه‌‌‌ها در سراسر جهان یافت میشود و اغلب زنان می‌توانند در صورت تمایل به جلوگیری از بارداری از قرص‌های موجود در بازار استفاده کنند، اما پیش از آن این گزینه در دسترس زنان قرار نداشت و آنها مجبور بودند از روش‌های دیگر و با سختی فراوان برای تحقق خواسته خود اقدام کنند؛ روش‌هایی که بیش از پیش در کنترل مردان و متناسب با خواست آنها بود. به عبارت بهتر عدم بارداری موضوعی در کنترل زنان و مطابق خواسته آنها نبود. نخستین قرص ضد بارداری در سال ۱۹۶۰ تأیید شد. این اتفاق تاریخ را برای زنان از نو نوشت و تحول بزرگی در زندگی آنها پدید آورد. هرچند در برخی کشورهای در حال توسعه یا فقیر این موضوع هنوز امری عادی نیست.
۳. حق طلاق برای زنان از جمله حقوقی است که در اغلب کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته محقق شده، اما در کشورهای دیگر جهان همچنان موضوعی مورد مناقشه و حتی گاه ممنوع است. در اوایل تاریخ شکل‌گیری ایالات متحده هم طلاق یک موقعیت دشوار برای شهروندان، خاصه زنان بود. ایالت‌ها قوانین خاص خود را داشتند و این قاضی ایالتی بود که رأی نهایی را صادر می‌کرد. به طور کل مجوز طلاق به این راحتی در آمریکا صادر نمی‌شد تا اینکه طی صد سال اخیر و متأثر از مدرن‌شدن تحولات قابل ملاحظه‌ای در این زمینه رخ داد و شهروندان خاصه زنان از حق طلاق برخوردار شدند. عجیب‌تر اینکه در ایالتی مثل کارولینای جنوبی از سال ۱۹۴۹ به بعد حق طلاق به شهروندان اعطا شد! این حق در بسیاری از کشورها از جمله در کشورهای مسلمان خاورمیانه‌ای با وجود اینکه از سوی شریعت اسلامی مجاز شمرده میشود، همچنان جزء تابو‌های فرهنگی و عرفی و گه‌گاه قانونی به‌ویژه برای زنان به شمار می‌رود. فیلیپین تنها کشور عضو سازمان ملل است که طلاق در آن عملی غیرقانونی است؛ مگر برای مسلمانان و براساس شروط خاص برای غیرمسلمانان که ۱۰ سال طول می‌کشد و هزینه‌بر است.
۴. شنیدن اینکه روزگاری زنان در برخی کشورها از جمله ایالات متحده اجازه نداشته‌اند شلوار و یا لباس‌های مردانه بپوشند، کمی عجیب است، اما واقعیت دارد. در برخی از این کشورها قانون به صراحت اجازه پوشیدن شلوار را به زنان نمی‌داده و در برخی به صورت عرفی این موضوع لحاظ می‌شده است. در واقع زنانی که شلوار می‌پوشیده‌اند انگشت‌نما می‌شده و نامشان سر زبان‌ها می‌افتاده است. طراحانی مثل کوکو شنل در صد سال اخیر نقش بسیار پررنگی در احقاق این حق برای زنان داشته‌اند. آنها با طراحی شلوار برای برخی ستاره‌های سینما مثل مارلین دیتریش مجوز این حق را برای زنان گرفته‌اند.
۵. یکی دیگر از حقوقی که طی صد سال اخیر برای زنان محقق شده است، خدمت در ارتش و پوشیدن لباس نظامی است. هرچند زنان همواره در پوشش پرستار و نیروی پزشکی با ارتش در ارتباط بوده‌اند، اما اینکه لباس نظامی بپوشند و نیروی نظامی به حساب بیایند، نه. این حق البته همین امروز هم برای زنان برخی از کشورها قفل است. اما در ایالات متحده و کشورهای پیشرفته از دوران جنگ جهانی دوم به صورت محدود و غیررزمی و پس از آن به صورت گسترده و کامل به دست آمد. در واقع امروزه زنان ارتش آمریکا مانند مردان این نهاد، درجه و رتبه می‌گیرند، دریافتی مالی دارند و به خارج از مرزهای ایالات متحده اعزام می‌شوند و... .
۶. حق حفظ نام خانوادگی دوران تجرد برای زنان آن هم پس از ازدواج، یکی از دستاوردهای صد سال اخیر یا دوران مدرن برای ایالات متحده است. پیش از این اگر زنانی در آمریکا تلاش می‌کردند نام دوران تجرد خود را پس از ازدواج حفظ کنند، مورد بازخواست قرار می‌گرفتند؛ عرفی یا قانونی. مثلا برخی کارفرماها نام این زنان را از فهرست حقوق حذف یا حق رأی آنها را ابطال می‌کردند! این بساط در ایالتی مثل هاوایی تا سال ۱۹۷۶ برقرار بود و پس از آن لغو شد. برخلاف تصورات در اغلب کشورهای مسلمان زنان همواره اجازه دارند نام دوران تجرد خود را حفظ کنند و به نام خانوادگی شوهر خوانده نمی‌شوند. عجیب اینکه در ژاپن زنان متأهل به نام شوهر خود خوانده می‌شوند، از سال ۲۰۱۵ به این طرف آنها به صورت غیررسمی اجازه دارند نام دوران تجرد را حفظ کنند! در کشوری مثل ایتالیا خواندن زن به نام خانوادگی شوهر غیرقانونی است. فرانسه از اواخر قرن هفدهم هرگونه نام را غیر از آنچه در شناسنامه فرد ذکر شده باشد، غیرقانونی می‌داند.
۷. استعمال دخانیات در فضاهای عمومی این روزها مشمول قوانین نسبتا سختگیرانه‌ای است؛ اما پیش از صد سال گذشته و خاصه در ایالات متحده آمریکا، کشیدن سیگار در همه‌جا مجاز شمرده می‌شد؛ البته برای مردان و این زنان بودند که نمی‌توانستند در فضاهای عمومی سیگار بکشند. جامعه آمریکایی به زنانی که جز در خانه، در فضاهای عمومی آن هم در حضور مردان سیگار می‌کشیدند، نگاه خوبی نداشت؛ همین‌طور که امروزه در برخی کشورهای در حال توسعه خاورمیانه‌ای این نوع نگاه و عرف وجود دارد. آمریکایی‌ها حتی قانونی تصویب کردند که زنان در مؤسسات دولتی نیویورک از سیگارکشیدن منع شوند! قانون نیویورک ظرف دو هفته وتو شد، پس از آن با دخالت کمپانی‌های تولید‌کننده سیگار و البته به منظور فروش بیشتر، سیگارکشیدن زنان در خارج از خانه امری عادی تلقی شد؛ هرچند این عمل به دلیل آسیب‌های جسمانی‌اش نه برای زنان و نه مردان به یک اندازه پسندیده نیست.
۸. حق مالکیت زنان متأهل آمریکایی تا اواسط قرن هجدهم به رسمیت شناخته نمی‌شد و دارایی آنها مطابق قانون متعلق به شوهرانشان بود. اما پس از آن ابتدا در نیویورک قانون تغییر کرد و حق مالکیت زنان بر دارایی‌شان رسمیت یافت فارغ از تأهل و تجرد. این قانون سرلوحه دیگر ایالات آمریکا قرار گرفت و در‌نهایت در سال ۱۹۰۰ به حقی سراسری تبدیل شد. پیش از آمریکا حق مالکیت زنان متاأهل در اروپا لحاظ می‌شد. در کشورهای خاورمیانه‌ای و مطابق شریعت اسلامی هم حق مالکیت زنان بر دارایی آنها پس از تأهل همیشه محفوظ بوده است. چالش‌های زنان خاورمیانه‌ای بیشتر در قوانین ارث به چشم می‌خورد؛ آنجا که دختران نصف پسران از والدین خود ارث می‌برند و از این دست... .
۹. خروج از خانه برای خرید بدون همراه، تا پیش از صد‌سال گذشته خاصه برای زنان آمریکایی امری ممنوع به حساب می‌آمد. انتظار جامعه آمریکایی این بود که زنان همراه یک مرد برای خرید از خانه خارج شوند. اما در آغاز قرن نوزدهم و با ساخته‌شدن مراکز خرید بزرگ و خاص این وضعیت تغییر کرد و خروج زنان از خانه به قصد خرید بدون همراه مرد امری عادی‌تر شد. ورود سالن‌های تئاتر و سینما و رستوران به فروشگاه‌ها و ایجاد محیط‌های خانوادگی این وضعیت را عادی‌تر از همیشه کرد. با اینکه بیش از صد‌سال است که خروج از خانه برای زنان در اغلب کشورهای جهان موضوعی پیش‌پا‌افتاده به حساب می‌آید، در برخی کشورهای خاورمیانه‌ای و آسیای مرکزی هنوز تابو است.
۱۰. در کنار مسائلی مثل آزار و اذیت زنان در محیط‌های کاری و دستمزد نابرابر، موضوع ساعت کار هم از موارد تبعیض‌آمیز زنان و مردان در ایالات متحده و برخی دیگر از کشورها بوده است. در مرحله اول از اصلاح قوانین، ساعات کار زنان با هدف عدم تداخل فعالیت بیرونی آنها با وظایف مادری و خانوادگی آنها تغییر کرد. در دوران مدرن انواع جنبش‌های زنان و فعالان اجتماعی تلاش برای برابری دستمزد و موقعیت و... را کلید زده‌اند تا براساس آرمان برابری زن و مرد این هدف را محقق کنند و تبعیض قوانین کار را تغییر دهند. برابری دستمزد و اصلاح قوانین کار همچنان از موضوعات بحث‌برانگیز در بسیاری از کشورها حتی کشورهای توسعه‌یافته و مدرن است.
۱۱. حضور در هیئت‌منصفه و داوری و مسند قضاوت از جمله مواردی بود که زنان اجازه حضور در آن را نداشتند. در اواخر قرن هجدهم ایالت یوتا این حق را برای زنان مجاز شمرد و زنان را در هیئت‌منصفه راه داد. پس از آن دیگر ایالت‌های آمریکا هم از این وضعیت پیروی کردند و زنان را به عضویت هیئت‌منصفه درآوردند؛ هرچند سال‌ها طول کشید و کند به نتیجه رسید. این حق همچنان در دنیای امروز برای بسیاری از زنان به‌ویژه در کشورهای خاورمیانه‌ای و مطابق شریعت اسلام مجاز شمرده نمی‌شود و جزء موارد ممنوع به حساب می‌آید.
۱۲. شرکت زنان در مسابقات المپیک زمانی جزء موارد ممنوع بوده است. المپیک پاریس در سال ۱۹۰۰ نخستین المپیکی بود که زنان اجازه داشتند در آن حضور یابند. در این رویداد ورزشی تنها سه درصد شرکت‌کنندگان زن بودند و مجوز حضور آنها فقط در پنج رشته ورزشی صادر شده بود. از آن سال تاکنون حضور زنان در المپیک و دیگر رویدادهای ورزشی در سراسر جهان پررنگ شد و رونق گرفت. تلاش‌های بین‌المللی در سال‌‌های اخیر حتی زمینه حضور زنان کشورهای درحال‌توسعه، خاورمیانه‌ای و... را که با انواع و اقسام محدودیت‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند هم فراهم کرده است. این رویدادها باعث افزایش اعتمادبه‌نفس زنان و بهبود زندگی و در‌نهایت رشد جامعه محل زندگی آنها شده است.
۱۳. حق پاسپورت مستقل پس از ازدواج هم در فرایند تلاش زنان برای حفظ هویت دوران تجرد پس از تأهل برای آنها به دست آمد. پیش از این واقعه، زنان مجرد پاسپورت خود را داشتند اما زنان متأهل باید با استفاده از پاسپورت مشترک همسر سفر می‌کردند. به عبارت دیگر مجاز نبود زنی با پاسپورت مستقل سفر کند. اما تلاش برای حفظ هویت در‌نهایت پاسپورت مستقل را هم برای زنان متأهل به ارمغان آورد. مطابق این تلاش و درخواست عمومی قوانین تغییر کردند و اصلاح شدند. این حق امروزه در برخی از کشورهای جهان برای زنان متأهل و گاه مجرد به رسمیت شناخته نمی‌شود و اجازه شوهر برای صدور پاسپورت همسرش و در برخی موارد اجازه پدر برای خروج دختران و به طور کل فرزندان از آن کشور ضروری است.
علاوه بر اینها موارد دیگری هم بوده و هست که در طول تاریخ همواره از دسترس زنان دور بوده و با سال‌ها مبارزه و تلاش به دست آمده یا هنوز محقق نشده است. مثلا حق رانندگی زنان در عربستان چند سالی است که رسمیت یافته یا حق مادران بر فرزندان و حضور زنان در استادیوم‌های ورزشی که همچنان در برخی از کشورها ممنوع یا با اما و اگر همراه است و... .