برگ برنده دیپلماسی؛ «شرق» تنش‌زایی و تنش‌زدایی بی‌سابقه در مناسبات تهران-اسلام‌آباد را بررسی می‌کند
آن ۷۲ ساعت توفانی
در پی گفت‌وگوی تلفنی وزرای امور خارجه پاکستان و جمهوری اسلامی ایران، دو طرف توافق کردند که سفرای دو کشور تا ٢۶ ژانویه ٢٠٢۴ (۶ بهمن ١۴٠٢) به محل کار خویش بازگردند. آن‌طورکه ایسنا گفته، به دعوت جلیل عباس جیلانی، وزیر امور خارجه پاکستان، حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی او، در تاریخ ٢٩ ژانویه ٢٠٢۴ (٩ بهمن ١۴٠٢) به پاکستان سفر خواهد کرد. پس از حمله نیروهای نظامی ایران به خاک پاکستان و واکنش مشابه اسلام‌آباد، تنش بی‌سابقه‌ای در مناسبات دو کشور ایجاد شد تا جایی که پاکستان از بازگشت سفیر خود از تهران و عدم ورود سفیر ایران به اسلام‌آباد خبر داده بود.
عبدالرحمن فتح‌الهی: در پی گفت‌وگوی تلفنی وزرای امور خارجه پاکستان و جمهوری اسلامی ایران، دو طرف توافق کردند که سفرای دو کشور تا ٢۶ ژانویه ٢٠٢۴ (۶ بهمن ١۴٠٢) به محل کار خویش بازگردند. آن‌طورکه ایسنا گفته، به دعوت جلیل عباس جیلانی، وزیر امور خارجه پاکستان، حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی او، در تاریخ ٢٩ ژانویه ٢٠٢۴ (٩ بهمن ١۴٠٢) به پاکستان سفر خواهد کرد. پس از حمله نیروهای نظامی ایران به خاک پاکستان و واکنش مشابه اسلام‌آباد، تنش بی‌سابقه‌ای در مناسبات دو کشور ایجاد شد تا جایی که پاکستان از بازگشت سفیر خود از تهران و عدم ورود سفیر ایران به اسلام‌آباد خبر داده بود. اما دولت پاکستان از روز جمعه و تنها به فاصله کمتر از ۲۴ ساعت از اقدام نظامی‌اش در خاک ایران تصمیم گرفت به بحران با تهران پایان دهد و روابط دیپلماتیک با تهران را به طور کامل از سر بگیرد. دولت پاکستان پس از نشست خود ضمن تأکید بر حسن همجواری تصمیم گرفت تنش و درگیری با ایران را متوقف کند. جلیل عباس جیلانی، وزیر امور خارجه پاکستان نیز پیش‌تر در گفت‌وگوی تلفنی روز جمعه با وزیر خارجه ایران با اشاره بر آرمان‌های مشترک دو کشور در مبارزه با تروریسم گفت که نگرش مشترک در مبارزه با تروریسم هسته اصلی همکاری دو کشور است و پاکستان همواره بر روابط برادرانه و سازنده با ایران تأکید داشته و حق حاکمیت و تمامیت ارضی همواره مورد توجه جدی اسلام‌آباد است. وی با تأکید بر علاقه و احترام ویژه ملت و دولت پاکستان به جمهوری اسلامی ایران، بر توسعه مناسبات برادرانه در تمامی ابعاد میان دو کشور تأکید کرد و افزود: ما دو همسایه دیرینه و مسلمان هستیم، تروریسم دشمن مشترک ماست و نباید به تروریست‌ها و دشمنان روابط تهران و اسلام‌آباد، اجازه سوءاستفاده داد. همکاری و برادری محور اصلی کار ماست. وزیر خارجه پاکستان همچنین از حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران برای دیدار رسمی از اسلام‌آباد دعوت کرد. در پی اعلام ازسرگیری مجدد روابط میان تهران و اسلام‌آباد به حالت عادی، وزارت خارجه پاکستان نیز روز جمعه از توافق با ایران درباره کاهش تنش در روابط دوجانبه خبر داد. این وزارتخانه اعلام کرد تهران و اسلام‌آباد در پی حملات هوایی اخیر درباره کاهش تنش دوجانبه به توافق رسیدند. وزارت خارجه ایران هم روز جمعه از بازگشت قریب‌الوقوع سفرای پاکستان و ایران به سفارتخانه‌های دو کشور خبر داد. این وزارتخانه اعلام کرد روی همکاری امنیتی و نظامی‌ای که قبلا با پاکستان بر سر آن توافق کرده بودیم، تمرکز می‌کنیم.
رکود گینس
پس از گفت‌وگوی تلفنی عصر جمعه وزرای امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و پاکستان و تصمیم دو طرف برای عادی‌سازی روابط و بازگشت سفرا، سیدرسول موسوی، مدیر کل آسیای جنوبی وزارت امور خارجه، در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس به ثبت رکورد جدیدی در تنش‌زدایی مناسبات دوجانبه در گینس اشاره کرد. اگرچه این گفته سیدرسول موسوی تا اندازه‌ای می‌تواند به واقعیت نزدیک باشد اما این سکه روی دیگری هم دارد، چون به همان اندازه که شاهد سرعت کم‌سابقه و حتی بی‌سابقه‌ای در «تنش‌زدایی» مناسبات جمهوری اسلامی ایران و پاکستان بودیم، شتاب بی‌سابقه‌ای هم در «تنش‌زایی» دو کشور شکل گرفت. دو کشوری که سال‌ها مناسبات کم‌حاشیه و بدون تنشی را سپری کرده بودند تنها در فاصله شامگاه سه‌شنبه تا بامداد پنجشنبه، تا مرز قطع کامل روابط دوجانبه پیش رفتند؛ ازاین‌رو در بررسی آن ۷۲ ساعت توفانی (از زمان حمله شامگاه سه‌شنبه ایران به خاک پاکستان تا گفت‌وگو تلفنی عصر جمعه وزرای امور خارجه) دو کشور، نکات متعددی وجود دارد که برای تبیین هرچه بیشتر، بهتر و دقیق‌تر این رکورد «تنش‌زایی» و «تنش‌زدایی» باید بررسی شود.
کریم داوودمعینی، کارشناسی بود که درباره آسیب‌شناسی مناسبات تهران – اسلام‌آباد در گفت‌وگو با «شرق»، ابتدا تشابه وضعیت سیاسی، امنیتی، اقتصادی، معیشتی و اجتماعی دو کشور ایران و پاکستان را پیش می‌کشد و بر این باور است که نظام و ساختار سیاسی در تهران و اسلام‌آباد اکنون خود را برای دو انتخابات آماده می‌کنند. در کنار آن، موضوع مهم‌تر، چالش‌های اقتصادی و معیشتی است که دامن‌گیر دو کشور شده است. هم‌زمان به گفته این تحلیلگر ارشد مسائل شبه‌قاره، دو کشور ایران و پاکستان با موضوع ناامنی و تروریسم به‌خصوص بعد از قدرت‌گیری مجدد طالبان دست به گریبان هستند. با توجه به این اشتراکات، داوود معینی اعتقاد دارد آنچه در پی حمله شامگاه سه‌شنبه ایران به خاک پاکستان و واکنش مشابه اسلام‌آباد در بامداد پنجشنبه روی داد، حکایت از آن دارد که در یک سلسله محاسبه، شرایط را به سمت تنش‌زایی بی‌سابقه کشیده شد، اما به گفته این مفسر حوزه بین‌الملل همین اشتراکات سیاسی، اقتصادی، معیشتی و امنیتی دو کشور در عین حال باعث شد که نهایتا تهران و اسلام‌آباد در کمتر از ۷۲ ساعت در ریل تنش‌زدایی هم قرار بگیرند. چون داوود معینی تأکید و باور دارد که دو کشور ایران و پاکستان هیچ مسیر و انتخابی جز پی‌گرفتن مناسبات حسنه و بدون تنش ندارند. در تبیین بیشتر این جمله، تحلیلگر حوزه آسیای میانه از یک سو معتقد است تنش در روابط تهران و اسلام‌آباد به سود پاکستان نیست؛ چراکه در رقابت با افغانستان و هندوستان ازدست‌دادن مناسبات با ایران می‌تواند کفه رقابت را به سمت دهلی نو و طالبان سنگین‌تر کند و از طرف دیگر با توجه به در پیش بودن انتخابات در پاکستان و نیز با در نظر گرفتن چالش‌های اقتصادی و معیشتی و همچنین مشکلات امنیتی، هم‌زمان با رقابت‌های حزبی و سیاسی پاکستان و نیز فضای چند‌قطبی کنونی به‌واسطه تحرکات عمران خان، پاکستان به هیچ عنوان تمایلی به بازکردن پرونده تنش جدید، به خصوص با تهران ندارد؛ چراکه از دیدگاه داوود معینی دامنه آن می‌تواند به شیعیان پاکستان کشیده شود که نقش و نفوذ جدی در تحولات این کشور دارند. البته به گفته این کارشناس، شرایط مشابهی هم برای ایران وجود دارد و با در نظر گرفتن وضعیت کنونی سیاسی در ایران در آستانه انتخابات مجلس و همچنین مشکلات اقتصادی و ...، تهران هم به‌هیچ‌وجه تمایلی برای ادامه درگیری با پاکستان ندارد. به همین دلیل تنش‌زدایی گزینه اجتناب‌ناپذیر، هم برای تهران و هم برای اسلام‌آباد است. به همین دلیل داوود معینی گفت‌وگوی تلفنی امیرعبداللهیان و جلیل عباس جیلانی، برای بازگشت سفرای دو کشور و عادی‌سازی روابط را سناریویی بدیهی و قابل پیش‌بینی تلقی می‌کند و به باور او از قبل معلوم بود در کمترین زمان ممکن، ایران و پاکستان به سمت تنش‌زدایی در مناسبات دوجانبه پیش خواهند رفت. چون دو کشور تمایل و اساسا توجیهی برای ادامه تنش ندارند.
مناسبات امنیتی بر مدار گذشته؟!
نادر احمدوند دیگر کارشناسی بود که او هم در گپ‌و‌گفتش با «شرق»، ضمن اذعان به درستی ارزیابی کریم داوود معینی از جنبه دیگری به روند تنش‌زایی و تنش‌زدایی در مناسبات جمهوری اسلامی ایران و پاکستان می‌پردازد و تصریح می‌کند که اگرچه اکنون تهران و اسلام‌آباد در ریل تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط قرار گرفته‌اند، اما کماکان مشکلات و چالش‌های ناشی از موضوع مواجهه با تروریسم و ناامنی در مرزهای مشترک وجود دارد که می‌تواند بستر و فضا را برای تکرار تنش دوباره فراهم فراهم کند. البته به گفته احمدوند با توجه به تجربه هفته گذشته ایران و اسلام‌آباد در حمله به خاک یکدیگر، اکنون دو طرف با محاسبه و دقت عمل بیشتر و همچنین محاسبه آثار، تبعات و واکنش‌ها هرگونه اقدامی را در مبارزه با تروریسم در دستور کار قرار خواهند داد. به همین دلیل تحلیلگر ارشد حوزه آسیای میانه معتقد است از این پس فصل جدیدی از هماهنگی و همکاری‌های امنیتی دوجانبه تهران و اسلام‌آباد برای کنترل و مبارزه با تروریسم شکل خواهد گرفت. با این خوانش، احمدوند در عین حال نکته مهم‌تری را مد نظر قرار می‌دهد و تأکید می‌کند که اگرچه اکنون پاکستانی‌ها به حساسیت‌ها و نقاط خطوط قرمز ایران در مبارزه با گروه‌های تروریستی در منطقه بلوچستان اشراف پیدا کرده‌اند، اما این نکته لزوما به معنای ورود عملیاتی و میدانی اسلام‌آباد در کنترل جدی منطقه بلوچستان نیست؛ چراکه به گفته این کارشناس، منطقه بلوچستان حدود نیمی از مساحت پاکستان را به خود اختصاص داده است و عملا کنترل این منطقه به صرف هزینه گزاف اقتصادی، انسانی و لجستیکی زیادی نیاز دارد که با توجه به وضعیت معیشتی و امنیتی پاکستان این امر فعلا برای اسلام‌آباد میسر نیست. ضمن آنکه به گفته این مفسر حوزه مسائل شبه‌قاره اگر پاکستان بخواهد نیروهایی را برای کنترل منطقه بلوچستان و مرزهای مشترک با ایران به کار بگیرد، به تبعش باید از تمرکز و نیروهای خود در مرزهای مشترک با هندوستان و افغانستان بکاهد که اکنون به نظر نمی‌رسد این اقدام در دستور کار اسلام‌آباد باشد.
محمدعلی نایبی هم دیگر کارشناسی بود که در راستای گفته‌های نادر احمدوند، به گزاره‌ای کلیدی اشاره می‌کند که از دیدگاه او می‌تواند محور و دغدغه امنیتی مشترک جمهوری اسلامی ایران و پاکستان باشد و آن هم ناظر به «انتقال کمربند تروریسم و فشار از جریان پشتون به جریان بلوچ است». این کارشناس در گفت‌وگو با «شرق» معتقد است که پس از روی کار آوردن مجدد طالبان توسط آمریکایی‌ها، اکنون افغانستان از حالت جنگی و نظامی به حالت امنیتی درآمده است و دستور کار مشخص ایالات متحده برای طالبان، صرفا کشاندن جبهه درگیری‌ها و تروریسم به منطقه بلوچستان در مرزهای مشترک پاکستان و جمهوری اسلامی ایران است؛ نایبی در تأیید گفته خود به خبر دیروز (دوشنبه) ارتش پاکستان اشاره دارد که هفت شبه‌نظامی در جنوب غربی پاکستان و در نزدیکی مرز با افغانستان کشته شدند. در همین باره ارتش پاکستان دیروز (دوشنبه) در بیانیه‌ای کوتاه اعلام کرد که این عملیات مبتنی بر اطلاعات در منطقه «ژوب» در جنوب غربی استان بلوچستان پاکستان انجام شد. نیروهای امنیتی پاکستان پس از تیراندازی مهماتی را نیز کشف کردند. طبق گزارش خبرگزاری آسوشیتدپرس، «کویته» مرکز استان بلوچستان پاکستان است که ملی‌گرایان بلوچ، شبه‌نظامیان و داعش مسئولیت حملات به نیروهای امنیتی در آنجا را در سال‌های اخیر بر عهده گرفته‌اند. استان بلوچستان پاکستان که غنی از گاز است و در مرز افغانستان و ایران قرار دارد، بیش از دو دهه است که صحنه تحرکات سطح پایین ملی‌گرایان بلوچ بوده است. آنها در ابتدا سهمی از منابع استانی را می‌خواستند اما بعدا خواستار استقلال شدند.
با توجه به آنچه گفته شد محمدعلی نایبی به «شرق» می‌گوید که یک پروژه دقیق برای شکل‌گیری موج جدیدی از تروریسم و ناامنی در منطقه بلوچستان به وجود آمده است که قطعا هم برای جمهوری اسلامی ایران و همچنین پاکستان می‌تواند چالش‌های متعددی را به دنبال داشته باشد؛ ازاین‌رو به گفته این کارشناس حوزه شبه‌قاره، اگر تهران و اسلام‌آباد بخواهند با نگاه سابق تحولات مرزی و امنیتی را بررسی کنند، یقینا بحران امنیتی در کوتاه‌مدت دامن‌گیر دو کشور خواهد شد؛ بحرانی که از منظر او با مدیریت مستقیم طالبان در حال شکل‌گیری است. این تحلیلگر ادامه می‌دهد که اکنون برای اسلام‌آباد مسجل است طالبان افغانستان نقش جدی در اوج‌گیری اقدامات تروریستی تحریک طالبان پاکستان و سایر گروه‌های رادیکال دارد و از طرف دیگر برای ایران هم تقریبا روشن شده است که تمام حمایت‌های لجستیکی، آموزشی، انسانی و سرزمینی اقدامات تروریستی و مشخصا حمله کرمان از خاک افغانستان صورت گرفته است که به اذعان این تحلیلگر یقینا با هدایت طالبان انجام شد. بنابراین نایبی در بخش پایانی تحلیل خود تصریح می‌کند باید مناسبات جدید امنیتی مشترکی بین ایران و پاکستان با محوریت مقابله با انتقال کمربند تروریسم از منطقه پشتون به منطقه بلوچستان تعریف، تنظیم، تبیین و عملیاتی شود.
