اختلاف پایان‌ناپذیر مدعیان نظارت

«آنچه قانون بر عهده وزارت ارشاد گذاشته تمام و کمال انجام می‌شود، حتی یک بار خودم فیلمی را که مورد انتقاد بود، دیدم و به همکارانم در شورای نظارت گفتم چرا مجوز صادر کرده‌اند. بارها در جلسات دولت و شورای بالادستی گفته‌ام تکلیف بسترهای نمایش فیلم و سریال مشخص شود، در وزارت ارشاد هم آمادگی کامل داریم تا کار نظارت را انجام دهیم». این جملات بخشی از صحبت‌های اخیر محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در برنامه تلویزیونی «جهان‌آرا» است. موضوع نظارت بر شبکه نمایش خانگی سال‌هاست که محل اختلاف ارگان‌های دولتی است. هراز‌گاهی اظهارنظرهایی شبیه به اینکه چه ارگانی شایسته نظارت بهتر بر عملکرد شبکه نمایش خانگی است، موجی از واکنش‌ها را درپی دارد. طبیعی است که همچون سال‌های گذشته هنرمندان و فعالان عرصه شبکه نمایش خانگی عمدتا نظارت ارشاد بر آثارشان را ترجیح می‌دهند. اما این اختلاف چندین و چند ساله میان وزارت ارشاد و تلویزیون نشان می‌دهد‌ موضوع به این راحتی حل‌شدنی نیست و این اختلاف نظر همچنان ادامه دارد. کیوان کثیریان، منتقد و سینمایی‌نویس، معتقد است وزارت ارشاد توان نظارت بر تولیدات پلتفرم‌ها را ندارد. او در این مورد به «شرق» گفت: «به نظر می‌رسد وزیر ارشاد در جریان توان مجموعه تحت مدیریتش نیست. دوستان در ارشاد سالی صد فیلم را ممکن است بازبینی کنند، درحالی که در پلتفرم‌ها روزی 50، 60 فیلم آپلود می‌شود». او ادامه داد: «اساسا با هر سانسوری مخالفم، اما  نظارت پسینی پذیرفتنی‌تر است. به نظرم توان فعلی وزارت ارشاد در بخش سینمایی در این اندازه‌ها نیست. مگر اینکه مثل حوزه کتاب یک‌سری نیرو از صبح تا شب فیلم‌ها را ببینند و سانسور کنند».

اختلاف از کجا آغاز شد؟

سال 98 بود که ماجرای وی‌اودی‌ها و فعالیت‌های مرتبط با تولید محتوا در خارج از صداوسیما، به یکی از سوژه‌های بحث‌برانگیز در رسانه‌ها تبدیل شد. در همان زمان سیدعلی‌اکبر محمودی‌مهریزی، مدیرکل تأمین و تولید تلویزیون تعاملی معاونت فضای مجازی صداوسیما در گفت‌وگو با «مهر» به‌صورت رسمی تأیید کرد که مجوز محتوای پخش‌شده از وی‌اودی­‌ها هم به صداوسیما رسیده است و در این گفت‌وگو از سازوکار چگونگی دریافت مجوزها و محتوای وی‌اودی­‌ها از این اداره کل  سخن گفت.

مهریزی در بخشی از صحبت‌هایش تأکید کرد: «در این چند سال مهم‌ترین مأموریتی که برای صداوسیما در فضای مجازی مطرح شده، متولی‌شدن برای تولید و انتشار محتوای صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی است و همه این گفت‌وگوها ذیل این مأموریت صورت می‌گیرد. محتوایی که برای سرویس‌های وی‌اودی تهیه می‌شود، باید «پیش از تولید» مجوز بگیرد و خود سرویس‌های وی‌اودی طبق مقرراتی که پیش از این بود، به فعالیت خود ادامه خواهند داد. در فضای مجازی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی از طریق سازمان تنظیم مقررات سازمان تنظیم­‌گر رسانه­‌های صوت و تصویر فراگیر ایران مجوز فعالیت وی‌اودی‌ها را صادر می‌کند و از طریق معاونت فضای مجازی بر محتوای تولیدشده با وی‌اودی‌ها نظارت می‌کند و اداره کل تأمین و تولید تلویزیون تعاملی مجوزهایی را که برای تولید نیاز است، صادر می‌کند».

آن زمان این موضوع توسط بسیاری از هنرمندان و کارشناسان رسانه مطرح شد که اساسا نظارت صداوسیما در این مدیوم زمانی منطقی به نظر می‌رسد که هزینه ساخت و تولید را نیز متقبل شود. از سوی دیگر، چگونگی نظارت سازمان صداوسیما بر روی تولیدات شبکه نمایش خانگی نیز نکته‌ای قابل بحث بود. برخی این گزینه را مطرح کردند که نظارت بر این تولیدات با متر و معیارهای تلویزیون باعث ضعیف‌شدن هسته‌های تولیدی شبکه نمایش خانگی می‌شود و شاید ذائقه مخاطب شبکه نمایش خانگی به هم بریزد و به بیان دیگر مخاطب این مدیوم با این تغییر نگاه دچار سردرگمی شود و برخی دیگر گمان می‌کنند شاید در این میان با نظارت دوگانه‌ای از سمت سازمان صداوسیما بر محتوای تولیدات شبکه نمایش خانگی مواجه شویم و سیاست و نظارت دیگری بر تولیدات شبکه نمایش خانگی 

اعمال شود. محمدمهدی اسماعیلی، وزیر ارشاد، در نشستی در دانشگاه الزهرای تهران اعلام کرد: «اینکه با صداوسیما درباره وضعیت شبکه نمایش خانگی دچار اختلاف‌نظرهایی باشیم، موضوعی طبیعی است، اما این اختلاف‌نظرها به این معنا نیست که بخش نظارت نمایش خانگی رها شده باشد بلکه این نظارت همچنان توسط «ساترا» صورت می‌گیرد. در حال حاضر با همیاری رئیس سازمان صداوسیما 

به عنوان برادر، دوست و همکار سابق در صداوسیما به دنبال حل‌وفصل مسائل مرتبط با شبکه نمایش خانگی هستیم و وزارت فرهنگ درباره نتایج این جلسات کاملا تابع قوانین است».

موضوع بحث‌برانگیز مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی

دو سال پیش، شورای عالی انقلاب فرهنگی در مصوبه‌ای، وظیفه نظارت در حوزه سکوهای صوت و تصویر فراگیر و شبکه نمایش خانگی طبق قانون اساسی و قوانین موضوعه‌ را بر عهده سازمان صداوسیما گذاشت. شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسه‌ای که با ریاست آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی برگزار شد، به بحث درباره سیاست‌ها و ضوابط حوزه صوت و تصویر فراگیر پرداخت و ماده‌واحده «تعیین الزامات ساماندهی حوزه صوت و تصویر فراگیر» را به تصویب رساند. بر اساس این ماده‌واحده، حیطه اختیارات و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی در این حوزه مشخص شد و برای فعالان بخش خصوصی به‌ویژه در پلتفرم‌های پخش صوت و تصویر فراگیر و شبکه نمایش خانگی معین شد که در چه بخش‌هایی باید از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و در چه بخش‌های دیگری باید از سازمان صداوسیما مجوز اخذ کنند. همچنین بند دیگری از این الزامات که اصول و سیاست‌های ساخت و پخش صوت و تصویر فراگیر و شبکه نمایش خانگی را به شکلی دقیق‌تر مشخص می‌کند، به تصویب رسید. در این جلسه مقرر شد در حوزه سیاست‌ها و ضوابط ساخت و پخش صوت و تصویر فراگیر و شبکه نمایش خانگی، مقررات لازم برای ساماندهی این عرصه با عنایت به سیاست‌ها و اصول تعیین‌شده از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی، از سوی مسئولان مربوطه به شکل لایحه تهیه و برای تصویب به عنوان قانون به مجلس شورای اسلامی ارسال شود».

انتشار این خبر برای بسیاری از هنرمندان به معنای پایان تولید سریال‌های درخور و سرگرم‌کننده برای مخاطبان بود و برخی از فعالان این عرصه با به اشتراک گذاشتن مضامینی از این دست در صفحات شخصی، به آن واکنش نشان دادند. از سوی دیگر، در هیچ بندی از این مصوبه به ساترا اشاره نشده و همین موضوع توجه‌برانگیز بود. از سوی دیگر، بعد از جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی و اعلام اخبار مربوط به تعیین تکلیف وضعیت نظارت بر شبکه نمایش خانگی، وزیر ارشاد و رئیس صداوسیما به صورت جداگانه در گفت‌وگوهای رسانه‌‎ای درباره این مصوبه اظهار‌نظر کردند. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره مصوبه شورای عالی انقلاب تأکید کرد: «اخبار مبنی بر اینکه مدیریت صوت و تصویر فضای مجازی به صداوسیما واگذار شده، غلط است و برخلاف آنچه گفته شده، عمده مسئولیت مربوط به صوت و تصویر فراگیر به وزارت ارشاد اعطا شده است».

پیمان جبلی، رئیس صداوسیما نیز در گفت‌وگویی با تسنیم تأکید کرد: «برخی از سکوها و افراد با اشاره به اینکه مبنای قانونی تنظیم‌گری صداوسیما مشخص نیست، گاهی اوقات برخی هنجارها را رعایت نمی‌کردند؛ به‌ویژه هنگام گذراندن فرایندهای قانونی دریافت مجوزهای تولید و مخصوصا انتشار. اما مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی جایگاه قانونی صداوسیما را تثبیت کرد که پیش از این بر اساس قانون اساسی وجود داشت. ساترا به نمایندگی از صداوسیما مسئول تنظیم‌گری در حوزه صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی است. مشخصا در حوزه رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر کاربرمحور و ناشرمحور، به‌ویژه نمایش خانگی، مسئولیت تنظیم‌گری و صدور مجوز تولید و انتشار بر عهده صداوسیماست».

خانه سینما نیز در واکنش به این خبر در بیانیه‌ای اعلام کرد: «با اشاره به افزایش فشار روانی به هنرمندان و تأکید بر صدور مجوزهای متعدد و سانسورهای بیشتر آثار نمایش خانگی و سینمایی، تنها بحران‌های حوزه فرهنگ را پررنگ‌تر می‌کند و باعث خواهد شد شبکه‌های تلویزیونی خارج از ایران تقویت شوند، مهاجرت سینماگران و تولید فیلم‌های خارج از قاعده افزایش یابد، فرصت‌های اقتصادی سینمای ایران از میان برود، بی‌کاری و فشار اقتصادی هنرمندان افزایش یابد و در نهایت مخاطبان ناامید و ناراضی شوند».

تسهیلگری یا تصدی‌گری؟

اردیبهشت سال گذشته، سرپرست اداره ‎کل صدور مجوز و امور رسانه‎ ساترا از تشکیل مجمع رسانه‌های صوت‌ و تصویر فراگیر ایران، «رصتا»، خبر داد؛ مجمعی که به گفته حسین زارعی، سرپرست اداره ‎کل صدور مجوز و امور رسانه‎ ساترا، «نهاد صنفی تصمیم‌ساز در حوزه رسانه‌های صوت‌ و تصویر فراگیر است و از بین هشت عضو هیئت‌رئیسه خود‌ یا سایر سکوهای دارای مجوز از ساترا، اعضایی دارای رأی را برای حضور در ۱۶ شورای مشورتی ساترا مانند شورای صدور مجوز، تعیین مقررات، حمایت‌های محتوایی و... معین و معرفی می‌کند.

 این مجمع در تحقق منافع عمومی جامعه در حوزه حاکمیتی و کاربران نقش عمده‌ای خواهد داشت و رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر با تشکیل این مجمع، هویت و نقشی تأثیرگذار پیدا می‌کنند». به زعم بسیاری از کارشناسان، چنین اقدامی از طرف ساترا تنها به‌منظور گسترده‌تر‌کردن زمینه فعالیتش است و توجیه قانونی ندارد. هر‌چند‌ سعید مقیسه، رئیس سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی، معتقد است نقش «ساترا» در تشکیل مجمع صرفا تسهیلگری است و نه تصدی‌گری.

محمدمهدی عسگرپور، دبیر انجمن صنفی شرکت‌های نمایش ویدئویی برخط نیز‌ در سومین گردهمایی این انجمن اشاره‌ای کوتاه به وضعیت فعالیت وی‌اودی‌ها نسبت به سال قبل کرد و گفت: «این وضعیت به لحاظ دغدغه مهم تنظیم‌گری تغییری نکرده است و همچنان ابهامات زیادی در این زمینه وجود دارد. ما با اکوسیستمی مواجه هستیم که جای خالی تنظیم‌گر به شکل قانونی حس می‌شود. علی‌رغم اینکه ممکن است نهادی وجود داشته باشد که بخشی از حاکمیت است و به نوعی کار تنظیم‌گر را انجام می‌دهد، اما همه ما می‌دانیم‌ واقعیت این موضوع چیست. اتفاقات و تصمیمات در این محدوده‌ها با ضرب و زور شدنی نیست و باید دارای منطق مشخص و پشتوانه قانونی باشد». 

او در بخشی از صحبت‌هایش گفت: ‌«از حدود سه سال قبل متن‌های زیادی نوشته شد که لزوم وجود وجه قانونی در زمینه تنظیم‌گر مورد تأکید قرار گرفت. جلسات زیادی در این زمینه تشکیل شد که یکی از آنها در مرکز پژوهش‌های مجلس بود. اما یکی از موارد عجیبی که در این زمینه با آن مواجه شدیم، این بود که در همان ابتدای کار همه بر سر یک تعریف می‌ماندند و آن «صوت و تصویر فراگیر» بود. هرچند خیلی‌ها فکر کردند کیمیای سحرآمیز دست خودشان است و البته وقتی تعریف را ارائه دادند، معلوم شد برداشت آنان نقایصی دارد».

ارزیابی وضعیت اقتصاد حوزه نمایش خانگی

چندی قبل پیمان جبلی، رئیس سازمان صداوسیما، ضمن ارائه توضیحاتی درباره وضعیت نظارت ساترا بر محتوا و فرایندهای اقتصادی شبکه نمایش خانگی از پیگیری‌ها در زمینه جلوگیری از تخلفات احتمالی محتوایی در تولیدات سکوها به کمک آیین‌نامه‌ها و قوانین تکمیلی خبر داد و گفت: «ساترا در حال بررسی و ارزیابی وضعیت اقتصاد حوزه نمایش  خانگی است».

او تأکید کرد: «سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر علاوه‌ بر وظیفه نظارت بر محتوای تولیدات نمایش خانگی، وظیفه تنظیم‌گری و نظارت بر فرایندهای اقتصادی این حوزه را نیز بر عهده دارد. با ریل‌گذاری قانونی درستی که انجام شده، سازمان صداوسیما از طریق ساترا موظف به نظارت بر محتوای صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی در حوزه نمایش خانگی است و فضای همکاری و تعامل نسبتا خوبی بین تهیه‌کنندگان، سکوها و ساترا وجود دارد».