پیامد مهم ابزاری بودن جریمه

رئیس مرکز اجرائیات پلیس راهور فراجا گفته در گذشته تعداد ۲۰ تخلف حادثه‌ساز داشتیم که اکنون به ۲۲ تخلف افزایش یافته است.

دقیقا اولین روز فروردین 1403 بود که رئیس پلیس راهور طی مصاحبه‌ای اعلام کرد جریمه‌های رانندگی به‌زودی بین پنج تا شش برابر افزایش خواهد یافت. اعلام این خبر در تاریخ مذکور بدون اینکه پیش‌تر پیوست‌های اطلاع‌رسانی مربوطه فعال شده باشد، موجی از حیرت را در برابر مردم قرار داد؛ آن‌هم در زمانی که یکی از شلوغ‌ترین اوقات سال به لحاظ تردد اتومبیل‌ها محسوب می‌شود.

به همین خاطر بود که موضوع فوق تا تیر ماه مسکوت بود و بالاخره گویا با پیگیری‌های معاون اول دولت قبلی نهایتا نرخ‌های جدید جریمه‌ ابلاغ و اعمال شد. از سوی دیگر، یکی از ناراحت‌کننده‌ترین خبرهای روزانه ما مربوط به تصادفات جاده‌ای و خیابانی است که همواره جان‌های زیادی از هم‌وطنان ما را می‌گیرد. مقام معظم رهبری نیز از این وضعیت به عنوان یکی از «غصه‌ها»ی خویش نام برده‌اند.

اما رئیس مرکز اجرائیات پلیس معتقد است در هر صنفی، وقتی میزان جریمه تخلف افزایش می‌یابد، قطعا میزان ارتکاب تخلف کاهش می‌یابد و در رانندگی نیز همین‌طور است و قطعا شاهد کاهش آمار تخلفات خواهیم بود. این گزاره‌ها در واقع می‌تواند مسامحتا بیان دیگری از نظریه انتخاب عقلانی باشد. به‌طور‌کلی پیشگیری وضعی تأکید بر وضعیت و موقعیت زمان و مکان وقوع جرم دارد؛ به‌گونه‌ای‌ که ارتکاب جرم برای بزهکار سخت‌تر شده یا فرصت ارتکاب از او سلب شود. هراندازه خطر مترتب بر ارتکاب جرم بیشتر باشد، افراد کمتری رغبت به ارتکاب جرم خواهند داشت. مثلا کنترل سرعت یکی از بهترین تکنیک‌های پیشگیری وضعی از جرائم رانندگی است. از سوی دیگر، شخص متخلف با سنجش میزان سود و زیان حاصله از ارتکاب جرم، زمانی دست به ارتکاب می‌زند که منافع جرم بیشتر از ضررها و مخاطرات ناشی از انجام آن باشد. نظریه انتخاب عقلانی نیز مفهوم مشابهی را بیان می‌کند. اساس این نظریه به حضور کنشگر نیت‌مند و هدفمند است. این کنشگران اجتماعی از رشته اعمال جایگزین برای خود و طبعا پیامدهای احتمالی آنها آگاهی دارند. از سوی دیگر این افراد ترجیحات مشخصی دارند که در یک نظم سلسله‌مراتبی سازماندهی شده است. کنشگران می‌توانند گزینه‌های موجود ارزیابی و گزینه واجد حداکثر مطلوبیت را انتخاب کنند. به هر‌حال سود و منافع را می‌توان نوعی اجتناب از هزینه دانست. وقتی پلیس راهور تعداد اقلام تخلفات حادثه‌ساز را بیشتر کرده و هم‌زمان مبلغ جرائم را شش برابر می‌کند، در واقع به همین مؤلفه نظر دارد. هر راننده می‌تواند اولویت‌بندی خود را از ترجیحات داشته باشد و براساس نتایج (مثلا اینکه برای زودتر رسیدن به مقصد حاضر به پرداخت جریمه شش برابری باشد)، اقدام به انتخاب عقلانی کند. اینجا راننده برحسب خصوصیات مرتبط به رفتارها یا کنش‌ها دست به انتخاب نمی‌زند، بلکه این انتخاب طبق نتایج مورد نظرش است.

نظریه‌پردازان بعدی تلاش کردند با افزودن مؤلفه‌های دیگر، آن را پیچیده‌تر و جامع‌تر کنند. مثلا بحث بر سر آن است که تعریف از عقلانیت بسیار وسیع و گسترده بوده و از سوی دیگر محدودیت‌هایی را می‌توان ناظر بر عقلانیت دانست. بنابراین تحشیه‌های متعددی بر این نظریه وارد شد. مثلا کولمان اهمیت ساختارها و الستر موضوع ترجیحات و قصدمندی‌ها را در آرای خود به نظریه اضافه کردند. بدین ترتیب پارادایم عقلانیت اجتماعی در عرصه جامعه‌شناسی تأسیس شد و اهمیت پیدا کرد. اکنون آنچه رئیس اجرائیات پلیس راهور بیان کرده، در چارچوب همین پارادایم است.

در نظر داشته باشیم که پدیدارهای اجتماعی حاصل افعال آدمیانی است که هدف معینی بر اعمال و کردارهای آنها حاکم است. مهم آن است که اصل موضوعه «عقلانیت» مبنای ساخت مجموعه‌ای از فرضیات می‌شود که قابل تعمیم بر کنش اجتماعی و سطوح ساختاری و نهادی است. مثلا در قضیه افزایش مبلغ جریمه‌های رانندگی، طبعا انتظار می‌رود که وقوع تصادفات شدید و شمار قربانیان این تصادفات می‌بایستی دچار کاهش شده باشد. رسانه‌ها اعلام کرده‌اند که رئیس پلیس راهور فراجا این رابطه را تأیید کرده و گویا در مصاحبه‌ای گفته بود که شمار جان‌باختگان در صحنه تصادفات از زمان افزایش مبلغ جریمه‌های رانندگی کمتر شده است.

اما چرا هم‌زمان با افزایش نرخ جرائم، تعداد مصادیق تخلفات حادثه‌ساز هم بیشتر شده است؟

پاسخ این است که بازتولید پدیده‌های اجتماعی چون ساختارهای اجتماعی، تصمیم‌ها یا رفتارهای جمعی، نتیجه انتخاب‌های عقلانی افرادی است که به دنبال حداکثرسازی منافع خود هستند. در سلسله‌مراتب فرضیات مذکور، سطوح ساختاری و نهادی به‌تدریج اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند. کنشگران ترجیحات خود را به‌ همراه محدودیت‌هایی که با آنها مواجه می‌شوند در نظر می‌گیرند و تلاش می‌کنند عملکردهای فایده‌مندی‌شان را بهبود بخشند. پلیس راهور به‌خوبی می‌داند راننده‌ای که خواستار رسیدن هرچه‌سریع‌تر به مقصد است، شاید از جریمه سرعت غیرمجاز واهمه کند اما چه‌ بسا راهکار دیگری را بدین منظور پیشه کند و لذا باید آن راهکارهای بدیل نیز مسدود شود. پیامد مهم ابزاری‌بودن این است که صرفا نتیجه عمل مهم است، نه اینکه خود عمل چگونه شکل می‌گیرد.

*منابع در دفتر روزنامه محفوظ است.