نقش دکتر ناصرکاتوزیان در تحولات حقوق اساسی ایران

صبح سه‌شنبه یازدهم شهریورماه 1393 پیامک کوتاهی در تلفن همراه دریافت کردم: «دکتر ناصر کاتوزیان درگذشت». از آن روز 10 سال می‌گذرد و همچنان میراث علمی ایشان بزرگ‌ترین منبع برای پژوهشگران حقوق به شمار می‌رود. اگر‌چه تحصیلات استاد در زمینه حقوق خصوصی است، اما با تسلطی کم‌نظیر بر نظام حقوقی ایران‌، در دیگر گرایش‌ها نیز صاحب‌نظر‌ بودند. در هفت بخش نگاهی کوتاه داشته‌ام بر نقش دکتر کاتوزیان در تحولات علمی و عملی حقوق اساسی ایران معاصر.

1. تهیه نخستین پیش‌نویس قانون اساسی: حسن حبیبی به نمایندگی از بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، مأمور می‌شود با کمک جمعی از حقوق‌دانان پیش‌نویسی برای دوران پس از پیروزی انقلاب تهیه کند. حبیبی به همراه ناصر کاتوزیان، عبدالکریم لاهیجی، محمدجعفر جعفری لنگرودی، ابوالفتح بنی‌صدر و ناصر میناچی، پیش‌نویسی را تنظیم می‌کنند. رهبر انقلاب پس از مطالعه پیش‌نویس، بیان می‌دارند: «چیز مخالفی در پیش‌نویس ندیدم. فقط آن را به علمای قم نشان دهید و اگر حرفی نبود آن را به رفراندوم بگذارید». اما پیش‌نویس سرنوشت دیگری می‌یابد. متن و نقد تحلیلی بر آن در جلد نخست کتاب مجموعه مقالات استاد با نام «گامی به سوی عدالت» آمده است.

2. نامزدی در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی: در جریان برگزاری انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، جامعه روحانیت مبارز از طریق آیت‌الله سیدعبدالکریم موسوی‌اردبیلی طی تماسی با ناصر کاتوزیان او را نامزد این تشکل برای انتخابات اعلام می‌کنند. استاد در آغاز نمی‌پذیرد، اما با اصرار طرف مقابل برای ثبت‌نام قانع می‌شود. افسوس نام فرد دیگری جایگزین او در فهرست جامعه روحانیت می‌شود و با وجود حمایت‌های دیگر تشکل‌های سیاسی چون «جنبش»، «جاما» و «جنبش مسلمانان مبارز»، نویسنده اصلی متن پیش‌نویس قانون اساسی از راهیابی به مجلس بازماند و در تاریخ 28 مردادماه 1358، مجلس خبرگان بدون حضور کاتوزیان افتتاح شد.

3. نگارش کتاب «مبانی حقوق عمومی»: بی‌تردید تجربه نوشتن در زمینه مقدمه، کلیات و فلسفه حقوق و همچنین مشارکت مؤثر در تدوین اولین پیش‌نویس قانون اساسی در تألیف این اثر ارزشمند کمک کرده است. مؤلف در مقدمه، خود را مانند بازیکنی می‌داند که در زمین همیشگی خود توپ نمی‌زند. می‌توان این کتاب را اولین کتاب در زمینه «مبانی حقوق عمومی» به زبان فارسی دانست. چاپ اول مربوط به سال 1377 است و اولین کتاب تألیفی در زمینه مبانی حقوق عمومی به زبان فارسی است آن هم توسط نویسنده‌ای که تخصص او حقوق خصوصی بوده و بیشتر عمر خود را صرف تحصیل، تدریس و نگارش کتاب‌های مرجع حقوق مدنی کرده؛ اثری بومی، شایسته و در‌خور‌تأمل.

4. تألیف دوره «فلسفه حقوق»: اولین، مفصل‌ترین و مهم‌ترین اثر به زبان فارسی در زمینه فلسفه حقوق، دوره سه‌جلدی «فلسفه حقوق» استاد کاتوزیان است. نخستین جلد (تعریف و ماهیت حقوق) در سال 1353 منتشر و مورد استقبال جامعه حقوقی قرار گرفت و برگزیده جایزه کتاب سال دانشگاه تهران شد. چند سال بعد جلد دوم (منابع حقوق)، و سرانجام جلد سوم (منطق حقوقی) در سال 1377 منتشر می‌شود. نویسنده زندگی علمی خود را به دو بخش پیش و پس از تحقیق در فلسفه حقوق و به تعبیر خود «آغاز حیرت و تحول»، تقسیم می‌کند. در جلد دوم و در مبحث «نظریه عمومی قوانین»، به مسائل حقوق اساسی همچون طبقه‌بندی قوانین و امضا و انتشار قانون پرداخته شده است.

5. کنشگری اجتماعی: گرچه دانشگاهیان رشته حقوق با روحیه محافظه‌کاری و نه‌چندان جسورانه، بیشتر عمر خود را صرف تدریس، تألیف و راهنمایی دانشجویان می‌کنند، اما کاتوزیان در دوران گذشته و نیز بعد از انقلاب اسلامی، به عنوان مسئولیت اجتماعی همواره در بزنگاه‌های تاریخی حضور داشت. داستان پرهیجان شرکت در راهپیمایی عظیم تاسوعا و عاشورا در اعتراض به عملکرد نظام پادشاهی در کتاب زندگی‌نامه او با عنوان «از کجا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود؟» ذکر شده است. همچنین در دوران کنونی، امضای نامه اعتراضی حقوق‌دانان به حکم اعدام صادره برای دکتر سیدهاشم آقاجری به جرم سخنرانی در سال 1381 و همراهی با دیگر دانشگاهیان در مخالفت با خشونت‌ورزی در رخدادهای پس از انتخابات سال 1388، در خاطر ما زنده است.

6. دفاع از استقلال کانون وکلای دادگستری: استاد وکالت نمی‌کرد، اما دارای پروانه وکالت از کانون وکلای دادگستری مرکز بود و هر زمان در جشن استقلال به سخنرانی دعوت می‌شد، از ایراد سخن در حمایت از کانون و استقلال آن دریغ نمی‌کرد. باز در کتاب خاطرات داستان نامزدی برای عضویت در هیئت‌مدیره کانون وکلای دادگستری مرکز از سوی دوستان و حضور در تمام فهرست‌های انتخاباتی که منتهی به تهیه شتاب‌زده طرح «نحوه اصلاح کانون‌های وکلای جمهوری اسلامی ایران» از سوی جمعی از نمایندگان با تصویب، تأیید و اجرا در یک روز (1 مهرماه 1370) شد را بیان کرده‌اند.

7. یادداشت‌نویسی مطبوعاتی و گفت‌وگو با رسانه‌ها: رسالت اصلی حقوق‌دان مانند هر اهل علم دیگری، آگاهی‌بخشی به عموم مردم است. کاتوزیان شمار زیادی یادداشت مطبوعاتی و مصاحبه رسانه‌ای در چند دهه اخیر دارد که به‌ویژه برای وکلای دادگستری که خواه‌ناخواه اهل قلم هستند و مردم از آنان انتظار موضع‌گیری در دفاع از حقوقشان را دارند، آموزنده است. خوشبختانه مجموعه یادداشت‌ها و مصاحبه‌ها در کتاب‌های «گامی به سوی عدالت» (سه جلد) و «گفت‌وگوهای مطبوعاتی»، منتشر شده است.