رؤیای میانجیگری «شی»

چین در میانه تلاطمات اقتصادی بی‌سابقه‌ای قرار دارد که رشد منفی اقتصادی در سه‌ماهه گذشته، بی‌کاری فزاینده و کاهش شدید سرمایه‌گذاری خارجی، شی جین‌پینگ را ناچار به جست‌وجوی راهکارهای غیرمتعارف دیپلماتیک کرده است. در این شرایط حساس، پکن با استفاده از هم‌زمانی اعلام آمادگی ترامپ و پوتین برای گفت‌وگوهای صلح اوکراین، پیشنهاد میانجیگری خود را از طریق کانال‌های پنهانی به واشنگتن عرضه کرده است. برمبنای گزارش منابع آگاه به وال‌استریت ژورنال، این پیشنهاد شامل برگزاری نشستی دونفره میان رهبران آمریکا و روسیه -بدون حضور ولودیمیر زلنسکی- و ایجاد سازوکارهای نظارتی مشترک با مشارکت چین پس از برقراری آتش‌بس است. هرچند مقامات کاخ سفید با عبارتی تند این طرح را «غیرقابل قبول» خوانده‌اند، اما خودداری از رد رسمی آن‌ گویای احتمال وجود مذاکرات پشت پرده‌ای است که هنوز به افکار عمومی درز نکرده است.

حمایت‌های همه‌جانبه چین از روسیه -از عرضه قطعات الکترونیکی نظامی گرفته تا خرید نفت با قیمت‌های ترجیحی- که نقشی حیاتی در تداوم جنگ ایفا کرده، حالا به مانعی جدی برای پذیرش نقش میانجیگری پکن در غرب تبدیل شده است. این تناقض استراتژیک زمانی آشکارتر می‌شود که بدانیم شی جین‌پینگ فقط در دهه گذشته بیش از ۴۰ بار با پوتین دیدار حضوری داشته و هم‌زمان با پیشنهاد اخیر به ترامپ‌ در تماسی تلفنی بر «تعمیق روابط ناگسستنی» با کرملین تأکید کرده است. سفر قریب‌الوقوع شی به مسکو برای شرکت در مراسم هفتادونهمین سالگرد پیروزی بر نازی‌ها -که رسانه‌های روسی آن را تأیید کرده‌اند- نیز گواه دیگری بر این دوگانگی است. تحلیلگران مؤسسه مطالعات استراتژیک لندن معتقدند پکن می‌کوشد با ارائه امتیازات ظاهری مانند اعزام نیروهای حافظ صلح یا میزبانی مذاکرات، فشار ترامپ برای اعمال تعرفه‌های ۶۰‌درصدی بر کالاهای چینی را خنثی کند، بدون آنکه از حمایت‌های اقتصادی حیات‌بخش به روسیه -که سالانه بالغ بر ۲۴۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود- بکاهد.

سناریوهای محتمل

در سوی دیگر معادله، اروپا با بحران اعتماد بی‌سابقه‌ای به مواضع پکن روبه‌رو‌ست. اگرچه مقامات ارشد آلمان و فرانسه در اظهارات رسمی‌ نقش چین به عنوان «صلح‌ساز بالقوه» را مفید ارزیابی می‌کنند، اما اسناد محرمانه نشست اخیر وزرای خارجه اتحادیه اروپا نشان می‌دهد نگرانی عمیقی از احتمال شکل‌گیری «نظم نوین سه‌قطبی» (آمریکا-چین-روسیه) وجود دارد که منافع امنیتی اروپا را نادیده می‌گیرد. این نگرانی‌ها پس از اعلام ترامپ مبنی‌بر برنامه‌ریزی برای دیدار با پوتین در عربستان سعودی -که می‌تواند میزبان نشستی سه‌جانبه با حضور شی نیز باشد- به اوج خود رسیده است. منابع دیپلماتیک در بروکسل افشا کرده‌اند‌ طرح پیشنهادی چین برای اعزام 10 هزار نیروی صلح‌بان به مناطق اشغالی دونباس -که مستلزم به رسمیت شناختن حاکمیت دو‌فاکتوی روسیه بر این مناطق است- با مخالفت شدید کشورهای شرق اروپا به‌ویژه لهستان و کشورهای بالتیک مواجه شده است.

در همین حال، زلنسکی در مصاحبه‌ای تازه هشدار داده‌ هرگونه توافق بدون مشارکت اوکراین نه‌تنها بی‌اعتبار است، بلکه «خطری جدی برای امنیت جمعی غرب محسوب می‌شود». این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که گزارش‌های میدانی از پیشروی تدریجی نیروهای روسی در محور اوچیرفینتس-اورژیوکا حاکی است و تحلیلگران مؤسسه مطالعات جنگ (ISW) پیش‌بینی می‌کنند در صورت تداوم کمک‌های نظامی ایران (شامل ۱۲۰۰ پهپاد شاهد-۱۳۶ در ماه گذشته) و کره شمالی، روسیه تا نیمه دوم ۲۰۲۴ قادر به اشغال کامل استان‌های دونتسک و لوهانسک خواهد بود. ریک واترز، مدیر امور چین در شرکت مشاوره ریسک سیاسی گروه اوراسیا و مقام ارشد سابق وزارت خارجه آمریکا در امور چین، گفت: «روابط شخصی در سطوح عالی، نگرانی‌های درون بوروکراسی چین درباره هزینه» همسویی پکن با مسکو را از بین می‌برد. او افزود: «بنابراین، احتمال دارد پکن امتیازاتی تاکتیکی به ترامپ پیشنهاد دهد؛ از جمله برگزاری نشست با پوتین یا مشارکت در سازوکارهای ثبات‌بخشی پس از آتش‌بس. اما چین بر پوتین فشار نخواهد آورد تا به آتش‌بس تن دهد».

محاسبات ترامپ

وعده‌های ترامپ برای «پایان جنگ در ۲۴ ساعت» که اکنون به «۱۰۰ روز نخست ریاست‌جمهوری» تعدیل یافته، تحت تأثیر سه عامل کلیدی قرار دارد: فشار فزاینده جناح راست جمهوری‌خواه برای قطع کمک‌های ۶۱ میلیارد دلاری به اوکراین، نیاز مبرم به نمایش یک پیروزی دیپلماتیک پیش از انتخابات میان‌دوره‌ای و تلاش برای بازگرداندن سرمایه‌گذاری‌های چینی به بازار آمریکا. منابع نزدیک به تیم ترامپ در مصاحبه‌های ناشناس اعتراف کرده‌اند‌ واشنگتن ممکن است در ازای تعلیق تعرفه‌ها، سکوت توافقی درباره الحاق کریمه و دونباس به روسیه را بپذیرد. این سناریو -که رسانه‌های اوکراینی از آن به «خیانت بزرگ» تعبیر می‌کنند- با مخالفت شدید نانسی پلوسی و گروهی از سناتورهای دموکرات روبه‌رو شده است.

با این حال، کارشناسان شورای آتلانتیک هشدار می‌دهند حتی در صورت تحقق چنین معامله‌ای، پکن به دلیل وابستگی متقابل اقتصادی با غرب -صادرات ۵۸۰ میلیارد دلاری به آمریکا و اروپا در ۲۰۲۳- نمی‌تواند به صورت بلندمدت از تحریم‌های فراقاره‌ای در امان بماند. این آسیب‌پذیری در کنار تنش‌های داخلی حزب کمونیست -که اخیرا در سخنرانی غیرمنتظره لی کچیانگ، نخست‌وزیر پیشین، درباره «لزوم بازنگری در اتحادهای پرهزینه» بازتاب یافت- شی جین‌پینگ را در موقعیتی پارادوکسیکال قرار داده است: رهبری که می‌خواهد هم به عنوان معمار نظم نوین جهانی شناخته شود، هم وفاداری به متحدی را حفظ کند که خود را درگیر جنگی فرساینده کرده است.

نتیجه این معادله پیچیده نه‌تنها آینده جغرافیای سیاسی اوراسیا، که جایگاه چین به عنوان ابرقدرتی قابل اعتماد در نظام بین‌الملل را تعیین خواهد کرد. شی دلایلی برای کمک به ترامپ در پایان‌دادن به جنگ اوکراین دارد. در نخستین دوره ریاست‌جمهوری ترامپ که از سال ۲۰۱۷ آغاز شد، او یک سال از اقدامات تجاری علیه چین خودداری کرد تا از کمک شی برای مهار کره شمالی استفاده کند. اکنون در شرایطی که چین با بدترین رکود اقتصادی چند دهه اخیر روبه‌روست و رشد منفی 0.5‌درصدی دارد، رهبر این کشور تمایل دارد ترامپ را به سمت معامله‌ای سوق دهد که باعث به تعویق افتادن اقدامات تجاری و اقتصادی بیشتر علیه چین شود. تاکنون‌ دولت ترامپ به دلیل نقش پکن در بحران فنتانیل در ایالات متحده ۱۰ درصد تعرفه اضافی بر محصولات چینی اعمال کرده است. رئیس‌جمهور آمریکا وعده داده‌ چین را با تعرفه‌هایی تا ۶۰ درصد هدف قرار دهد.