سوریه روی بشکه باروت

شرق: سایه وحشت وجود تسلیحات شیمیایی همچنان بر فراز سوریه سنگینی می‌کند. 

بر اساس گزارش سازمان پیشرو بین‌المللی ناظر بر این سلاح‌ها، بیش از صد سایت مشکوک به فعالیت‌های مرتبط با تسلیحات شیمیایی پس از سقوط بشار اسد، رئیس‌جمهور مخلوع این کشور، در سوریه باقی مانده است.

این رقم تکان‌دهنده، نخستین برآورد در نوع خود است که توسط سازمان منع سلاح‌های شیمیایی (OPCW) منتشر می‌شود؛ سازمانی که اکنون در تلاش است با ورود به سوریه، ابعاد باقی‌مانده از برنامه نظامی هولناک بشار اسد را ارزیابی کند. عددی که به مراتب بیشتر از آن چیزی است که اسد در طول سال‌ها حکومت خود به آن اذعان کرده بود. گمان می‌رود این سایت‌ها در تحقیق، تولید و انبار‌کردن سلاح‌های شیمیایی نقش داشته‌اند؛ سلاح‌هایی مرگبار مانند گاز سارین و کلر که اسد در بیش از یک دهه جنگ داخلی، بی‌رحمانه علیه مخالفان و غیرنظامیان سوری به کار گرفت. از زمان سرنگونی اسد توسط مخالفان در سال گذشته، تعداد دقیق این سایت‌ها و وضعیت امنیتی آنها به یک راز تبدیل شده بود. اکنون، این مواد شیمیایی به آزمونی بزرگ برای دولت موقت به رهبری گروه «هیئت تحریر‌الشام» بدل شده است؛ گروهی که اگرچه توسط ایالات متحده به‌عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود، اما ادعا کرده پیوندهای خود را با القاعده قطع کرده است.

خطر مرگبار در کمین

اهمیت این موضوع به دلیل قدرت کشندگی فوق‌العاده این سلاح‌ها، به‌ویژه هنگام استفاده در مناطق پرجمعیت‌ است. سارین، یک عامل اعصاب، می‌تواند در عرض چند دقیقه قربانیان خود را از پای درآورد. گاز کلر و خردل، سلاح‌های بدنام جنگ جهانی اول، چشم‌ها و پوست را می‌سوزانند و ریه‌ها را پر از مایع می‌کنند؛ گویی قربانیان در خشکی غرق می‌شوند. نگرانی کارشناسان از احتمال دسترسی گروه‌های شبه‌نظامی و تروریستی به تأسیسات شیمیایی با امنیت ضعیف، روز‌به‌روز بیشتر می‌شود.

وزیر خارجه سوریه اخیرا و در اقدامی غیرمنتظره در سفری به مقر جهانی دید‌بان سلاح‌های شیمیایی در لاهه، اعلام کرد‌ دولت جدید «هرگونه بقایای برنامه سلاح‌های شیمیایی توسعه‌یافته در حکومت اسد را نابود خواهد کرد» و به قوانین بین‌المللی پایبند خواهد بود. کارشناسان با احتیاط نسبت به صداقت دولت جدید خوش‌بین هستند. به نوشته نیویورک‌تایمز، دولت کنونی به تیمی از این سازمان اجازه داده است‌ امسال برای آغاز کار مستندسازی سایت‌ها وارد کشور شوند.

با این حال، سوریه همچنان در وضعیت شکننده‌ای قرار دارد و در هفته‌های اخیر درگیری‌هایی در منطقه ساحلی بین نیروهای دولتی و گروه‌های همسو با اسد رخ داده است‌ و با وجود وعده‌ها، دولت جدید هنوز سفیری را برای سازمان منع سلاح‌های شیمیایی منصوب نکرده؛ گامی کلیدی که به‌عنوان نشانه‌ای از تعهد یک کشور تلقی می‌شود. وزارت دفاع سوریه از پاسخ به سؤالات کتبی در مورد این سلاح‌ها خودداری کرده و بدون توضیح بیشتر گفته است‌ این سؤالات در حیطه اختیاراتش نیست.

پنهان‌کاری و فریب

در سال‌های اولیه جنگ داخلی، حکومت اسد مکان ۲۷ سایت را به سازمان منع سلاح‌های شیمیایی اعلام کرد و بازرسان OPCW برای بازدید و تعطیل‌کردن آنها اعزام شدند. اما اسد حداقل تا سال ۲۰۱۸ به استفاده از سلاح‌های شیمیایی ادامه داد و تحقیقات نشان داد‌ حکومت او همچنان به واردات مواد شیمیایی اولیه ضروری ادامه می‌داده است.

برآورد فعلی بیش از صد سایت‌ از سوی سازمان OPCW مطرح شده و اخیرا در میان کارشناسان و تحلیلگران بین‌المللی عدم اشاعه تسلیحات دست به دست می‌شود. این سازمان اعلام کرده‌ این رقم بر اساس اطلاعات محققان خارجی، گروه‌های غیرانتفاعی و اطلاعات به اشتراک گذاشته‌شده توسط کشورهای عضو به دست آمده است. به گفته محققان، کارمندان سابق سازمان و سایر کارشناسان، برخی از سایت‌ها احتمالا در غارها یا مکان‌های دیگری پنهان شده‌اند که یافتن آنها با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای دشوار است؛ این امر احتمال عدم امنیت برخی سلاح‌ها را افزایش می‌دهد.

«رائد الصالح»، رهبر دفاع مدنی سوریه (معروف به کلاه‌سفیدها)، گروه داوطلبی که می‌گوید با دولت برای از بین بردن سایت‌های شیمیایی همکاری می‌کند، در گفت‌وگو با نیویورک‌تایمز اظهار کرد: «مکان‌های زیادی وجود دارد که ما از آنها بی‌خبریم؛ زیرا حکومت سابق به OPCW دروغ می‌گفت». «نضال شیخانی»‌ که مرکز مستندسازی تخلفات شیمیایی سوریه را رهبری می‌کند و سال‌ها با OPCW همکاری داشته نیز می‌گوید‌ گروهش ده‌ها مکان جدید را شناسایی کرده که می‌توانند انبار سلاح‌های شیمیایی یا سایت‌های تحقیقاتی سابق باشند. این شناسایی بر اساس مصاحبه با دانشمندان وابسته به حکومت سابق سوریه که اکنون در اروپا زندگی می‌کنند، انجام شده است.

تلاش برای حقیقت و عدالت

یافتن و کنترل این سایت‌ها دلایلی فراتر از امنیت دارد. بازرسان همچنین می‌خواهند شواهد لازم را برای تحقیقات خود در مورد استفاده مکرر اسد از سلاح‌های شیمیایی جمع‌آوری کنند. ناظران بین‌المللی، محققان مستقل و گروه‌های بشردوستانه سوری ده‌ها حمله را مستند کرده‌اند که هزاران نفر، از‌جمله کودکان، قربانی آنها بوده‌اند. بدنام‌ترین آنها حمله با گاز سارین در سال ۲۰۱۳ به منطقه غوطه در حومه دمشق بود.

سال گذشته‌ اسرائیل حملات هوایی را به چندین تأسیسات حکومت سوریه که محل نگهداری سلاح‌های شیمیایی شناخته می‌شدند، انجام داد، اما مشخص نیست که آیا این حملات سلاح‌های شیمیایی را نابود کرده‌اند یا خیر. شیخانی و دیگران ابراز نگرانی کردند که این حملات صرفا باعث آلودگی زیست‌محیطی شده و شواهد را از بین برده باشند. گروه‌های بین‌المللی امیدوارند شواهد شیمیایی به سؤالات کلیدی در مورد تحقیقات درباره حکومت اسد پاسخ دهد و به پیگردهای بین‌المللی کمک کند.

«ناتاشا هال»، عضو ارشد مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی در واشنگتن گفت: «حملات اسرائیل که بلافاصله پس از سقوط اسد رخ داد، احتمالا نتوانسته ضربه جدی به بخشی از این برنامه وارد کند و به‌طور بالقوه تلاش‌ها برای پاسخ‌گویی را نیز مختل کرده است».

گاز سارین طبق قوانین بین‌المللی ممنوع است. قوانین برای سایر مواد شیمیایی مبهم‌تر است. به‌عنوان مثال، گاز کلر را می‌توان با استفاده از محصولات پاک‌کننده خانگی معمولی تولید کرد. این امر تنظیم فروش پیش‌سازهای آن را تقریبا غیرممکن می‌کند.

برنامه سلاح‌های شیمیایی سوریه در دهه ۱۹۷۰ با کمک صدها دانشمند دولتی آغاز شد که بسیاری از آنها در آلمان و سایر نقاط اروپا آموزش دیده بودند. این را یک شیمی‌دان ارشد سابق دولت سوریه که به شرط ناشناس‌ماندن صحبت می‌کرد، گفته است. این دانشمند در بخش سلاح‌های شیمیایی مرکز مطالعات و تحقیقات علمی ارتش کار می‌کرده است. این مرکز که تحت تحریم‌های بین‌المللی قرار دارد، روی تسلیحات متعارف، شیمیایی و هسته‌ای کار می‌کرد. به گفته او و دیگران، بسیاری از دانشمندان در طول جنگ از کشور گریختند، اما برخی دیگر در سوریه باقی مانده‌اند. ایالات متحده بیش از ۳۰۰ فرد و نهاد را در ارتباط با برنامه سلاح‌های شیمیایی سوریه تحریم کرده است.

با وجود تضمین‌های دولت جدید، بازرسان تسلیحات نسبت به خوش‌بینی خود محتاط هستند. آنها پیش از این نیز چنین تضمین‌هایی را در سوریه شنیده‌اند. سوریه برای اولین بار بیش از یک دهه پیش موافقت کرد که از شر سلاح‌های شیمیایی خلاص شود، اما با پیشرفت کار بازرسان، آنها متقاعد شدند که اسد قصد ندارد اطلاعات کاملی در مورد ذخایر خود فاش کند. کارمندان سابق می‌گویند دائما دولت مانع‌تراشی می‌کرد. در یک مورد در سال ۲۰۱۴، خودرویی در کاروان بازرسان و کارکنان سوری که در حال تحقیق در یک سایت بالقوه بودند، با یک بمب کنار جاده‌ای برخورد کرد. دو سوری که در کاروان بودند، دولت را به دلیل گمراه‌کردن آنها و اطمینان‌دادن به امن‌بودن مسیر، مقصر دانستند. سایر کارمندان به یاد می‌آورند که دائما می‌ترسیدند دولت مکالمات آنها را شنود یا از آنها جاسوسی کند.

حکومت اسد همچنین حملاتی را که در آن از گاز سارین و کلر علیه مردم خود استفاده کرده بود، پنهان می‌کرد. در شهر زملکا، نزدیک دمشق، سنگ قبرها نام بسیاری از ساکنان کشته‌شده در طول جنگ و تاریخ مرگ آنها را نشان می‌دهد. در طرف دیگر قبرستان، تلی از خاک، بدون هیچ نشانی‌ روی هم انباشته شده است. یک مقام محلی می‌گوید در آنجا مردان، زنان و کودکانی را که در حمله مشکوک به سلاح شیمیایی در سال ۲۰۱۳ کشته شده بودند، دفن کرده‌اند. این مقام گفت هنگامی که حکومت اسد در سال ۲۰۱۷ شهر را بازپس گرفت، سنگ قبرها را برداشت و محل دفن را پوشاند.