حفظ تعادل در سایه مذاکرات با آمریکا

مهدی بازرگان: در شرایطی که بخش عمده تمرکز سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به مذاکرات حساس با ایالات متحده معطوف است، تهران با هوشمندی و ظرافت، توجهی ویژه به مناسبات منطقه‌ای خود نیز داشته و تلاش کرده است توازنی راهبردی را در مناطق ژئوپلیتیک حساس، به‌ویژه قفقاز جنوبی، حفظ کند. این منطقه، به دلیل موقعیت استراتژیک و هم‌مرزی با ایران، از اهمیتی بی‌بدیل برای سیاست خارجی تهران برخوردار است. کشورمان، به‌ عنوان بازیگری کلیدی در این حوزه، با اتخاذ رویکردی متوازن در روابط با ارمنستان و جمهوری آذربایجان، نه‌تنها به دنبال تقویت همکاری‌های دوجانبه است، بلکه می‌کوشد صلح و ثبات پایدار را در قفقاز جنوبی نهادینه کند. این سیاست، که بر پایه حسن هم‌جواری، احترام به تمامیت ارضی‌ و همکاری منطقه‌ای استوار است، نشان‌دهنده توانایی ایران در مدیریت هم‌زمان اولویت‌های جهانی و منطقه‌ای است.

 حمایت از پیمان صلح میان ارمنستان و آذربایجان

به‌تازگی، مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگویی با تارنمای ریجن‌مانیتور، که به نقل از خبرگزاری آرمن‌پرس منتشر شد، بر آمادگی ایران برای حمایت از امضای پیمان صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان تأکید کرد. او با اشاره به لزوم گذر از گذشته و تمرکز بر آینده، اظهار داشت‌ متن پیمان صلح آماده امضاست و امضای سریع‌تر آن به نفع همه طرف‌ها خواهد بود. تخت‌روانچی با تأکید بر روابط دوستانه و متوازن ایران با هر دو کشور، افزود‌ تهران از تمامی تلاش‌ها برای تسهیل این فرایند پشتیبانی خواهد کرد. این موضع‌گیری، که با ابراز امیدواری نسبت به پایان درگیری‌های نظامی در قفقاز جنوبی همراه بود، نشان‌دهنده تعهد ایران به صلح و ثبات منطقه‌ای است. او همچنین با رد هرگونه تغییر در مرزهای بین‌المللی و نقض تمامیت ارضی کشورها، بر اهمیت همکاری منطقه‌ای بر اساس احترام متقابل و قوانین بین‌المللی تأکید کرد.

این رویکرد در عمل نیز نمود یافته است. سفر عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، به ایروان در تاریخ چهارم فروردین ۱۴۰۴، که به دعوت همتای ارمنی او انجام شد، گامی عملی در راستای تقویت روابط دوجانبه و پیگیری دیپلماسی فعال بود. عراقچی در دیدار با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، روابط رو به رشد ایران و ارمنستان را ضامن منافع دو ملت و عاملی برای صلح منطقه‌ای دانست. او با اشاره به پیوندهای عمیق تمدنی، فرهنگی‌ و تاریخی، خواستار گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های اقتصادی، تجاری، ترانزیت‌ و انرژی شد. پاشینیان نیز با ابراز رضایت از این مناسبات، از نقش مثبت ایران در تقویت صلح و ثبات در قفقاز تقدیر کرد. هم‌زمان، وزارت امور خارجه ارمنستان اعلام کرد‌ پیش‌نویس توافقنامه صلح با جمهوری آذربایجان نهایی شده و آماده مذاکره برای امضای آن است؛ گامی که با حمایت ایران، نویدبخش ثبات بیشتر در منطقه است.

لازم به ذکر است که یکی از اقدامات برجسته اخیر تهران در منطقه قفقاز جنوبی، ناظر به برگزاری رزمایش مشترک ایران و ارمنستان در منطقه نوردوز بود که با هدف تقویت صلح، مبارزه با تروریسم‌ و تأمین امنیت مرزی به انجام رسید. این رزمایش، که با حضور یگان‌های ویژه نیروی زمینی سپاه پاسداران و نیروهای مسلح ارمنستان برگزار شد، پیام سیاسی روشنی به باکو داشت که «ایران با هرگونه تغییر در مرزها، به‌ویژه در منطقه سیونیک ارمنستان، که به کریدور زنگزور مرتبط است، مخالف است». کارشناسان ارمنی، از جمله ادوارد آراکلیان و لئونید نرسیسیان، این رزمایش را بیشتر دارای اهمیت سیاسی دانستند تا نظامی‌ و آن را نشانه‌ای از پیشرفت در روابط ایروان و تهران و همچنین هشداری به آذربایجان در برابر تهدیدهای تغییر مرزها ارزیابی کردند. نرسیسیان تأکید کرد‌ ایران به دنبال روابط انحصاری با هیچ‌یک از طرفین نیست و می‌کوشد منافع خود را با هر دو همسایه همسو کند.

همکاری‌های دوجانبه با آذربایجان و پیام‌های سیاسی در منطقه

روابط ایران با جمهوری آذربایجان نیز در مسیر توسعه قرار دارد. سفر قریب‌الوقوع مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، به باکو و به دعوت الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، نشانه‌ای از عزم دو کشور برای تعمیق همکاری‌هاست. به گزارش خبرگزاری ترند، این سفر می‌تواند فصلی نو در روابط دوجانبه بگشاید. دیدار شاهین مصطفی‌اف، معاون نخست‌وزیر آذربایجان، با فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی ایران، در ۸ آوریل (۱۹ فروردین ۱۴۰۴) در باکو، نیز بر اهمیت این تعاملات تأکید داشت. دو طرف از رشد ۳۰‌درصدی مبادلات تجاری در سال گذشته خبر دادند و بر ظرفیت‌های گسترده در حوزه‌های تجارت، سرمایه‌گذاری، حمل‌ونقل، و انرژی تأکید کردند. پروژه‌های حمل‌ونقلی، مانند کریدور شمال - جنوب و ساخت ترمینال باری آستار‌ا و همچنین کریدور شرق - غرب با مسیرهایی نظیر آغبند - کلاله، از جمله طرح‌هایی هستند که می‌توانند خلیج فارس را به دریای سیاه متصل کنند. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۵، حجم حمل‌ونقل بار بین دو کشور ۲۰ درصد و ترانزیت ۲۳ درصد افزایش یابد. در حوزه انرژی، پروژه‌های مشترک آبی-برقی، مانند سدهای خداآفرین و قلعه‌دختر بر رودخانه ارس‌ و اتصال خطوط انتقال برق با ظرفیت ۸۶۰ مگاوات، نقش مهمی در تأمین امنیت انرژی دارند. ساخت خط انتقال برق جدید برای اتصال منطقه زنگزور شرقی به نخجوان از طریق خاک ایران، نمونه دیگری از همکاری‌های راهبردی است.

این اقدامات نشان‌دهنده تعهد ایران به توسعه روابط متوازن با آذربایجان است، در حالی که تهران هم‌زمان با ارمنستان نیز همکاری‌های خود را گسترش می‌دهد. این اقدامات در حالی انجام می‌شود که بخش عمده تمرکز دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه در هفته‌های اخیر، معطوف به روند مذاکرات هسته‌ای و تعامل با آمریکا بوده است. با این حال، تهران توانسته با بهره‌گیری از رویکردی چندلایه و منعطف، در منطقه قفقاز جنوبی نیز حضوری فعال، متوازن و هدفمند داشته باشد. در شرایطی که این منطقه به‌ دلیل تنش‌های تاریخی، مرزی و قومی میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان یکی از حساس‌ترین نقاط ژئوپلیتیکی پیرامون ایران محسوب می‌شود، جمهوری اسلامی با حمایت از پیمان‌های صلح و ثبات، تلاش کرده است نقش خود را به‌ عنوان بازیگری مسئول و تأثیرگذار تثبیت کند.

تقویت روابط دوجانبه با هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان، بدون جانبداری آشکار از یکی علیه دیگری، نشان‌دهنده بلوغ دیپلماتیک و تمایل ایران به حفظ توازن در منطقه‌ای است که بازیگران فرامنطقه‌ای مانند ترکیه، روسیه و حتی اسرائیل نیز در آن فعال‌اند. برگزاری رزمایش‌های نظامی هدفمند در نزدیکی مرزها، علاوه بر تقویت توان بازدارندگی، حامل پیام‌هایی سیاسی به طرف‌های منطقه‌ای و بین‌المللی است مبنی بر اینکه ایران، ضمن حفظ تمامیت ارضی و امنیت ملی خود، خواهان صلح و همکاری منطقه‌ای است. در مجموع، تهران با اتخاذ سیاستی چندجانبه‌گرا، تلاش دارد مسیرهای نفوذ و تأثیرگذاری خود را گسترش دهد و از طریق توازن در روابط، جایگاهی پایدار در معادلات قفقاز جنوبی برای خود تعریف کند.