چشم‌انداز ‌ 1404

داوود حشمتی: به سال 1404 وارد می‌شویم؛ سالی که 20 سال پیش برای رسیدن به آن «چشم‌اندازی» کاملا مثبت در ایران وجود داشت و امروز در آغاز این سال، چشم‌اندازی که وجود دارد، «نگرانی» است. سند چشم‌انداز ۲۰‌ساله ایران، در سال ۱۳۸۲ تدوین شد. در آن سال، مسئولان کشور تصور داشتند‌ ایران در سال ۱۴۰۴ به کشوری توسعه‌یافته با جایگاه نخست اقتصادی، علمی و فناوری در منطقه تبدیل می‌شود. این سند بر مبنای عدالت اجتماعی، رشد پایدار اقتصادی، ارتقای کیفیت زندگی، امنیت ملی و تعامل سازنده با جهان طراحی شد. در این مسیر، تقویت بنیان‌های علمی و فناوری، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، گسترش رفاه اجتماعی و تحکیم ارزش‌های فرهنگی و اسلامی از اهداف کلیدی به شمار می‌رفت.

20 سال بعد‌ و در آستانه رسیدن به زمان تعیین‌شده در سند چشم‌انداز 20‌ساله، وضعیت ایران در این سال چگونه خواهد بود؟ چشم‌اندازها در شرایط ثبات نوشته می‌شوند و در زمان‌هایی که ثبات اقتصادی و سیاسی در حالت آرامش قرار ندارد، نمی‌توان حتی برای دو سال بعد هم برنامه‌ریزی کرد. در اینجا ‌‌بررسی می‌کنیم که در چنین شرایطی، احتمالا در سال آتی با چه چشم‌اندازی روبه‌رو هستیم.

وزن‌کشی جدید در سیاست داخلی

در سیاست داخلی، امسال به انتخابات شوراهای شهر و روستا می‌رسیم. اگرچه بخشی از اصولگرایان که انتخابات شورای شهر 1400 را از آنِ خود کرده بودند، تمایل به ماندگاری در قدرت داشتند، اما ظاهرا تیر آنها به سنگ خورده است. طرح آنها این بود که مدت‌زمان حضور‌شان در قدرت را سه سال افزایش داده و تا سال 1407 که انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار می‌شود، در صندلی‌های خود باقی بمانند. بااین‌حال، وقتی مجلس با این خواسته مخالفت کرد، طرح افزایش شش‌ماهه دوره خود را روی میز گذاشتند؛ این طرح از سوی یکی از نزدیکان و سخنگوی ستاد زاکانی به مجلس ارائه و تصویب شد. اینکه آیا شورای نگهبان این مصوبه را تأیید می‌کند یا آن را به‌درستی خلاف قانون اساسی تشخیص می‌دهد، مشخص نیست. به هر تقدیر، انتخابات در نیمه اول یا نیمه دوم سال 1404 برگزار خواهد شد.

این انتخابات وزن‌کشی جدیدی را در سیاست به‌ویژه در میان اصولگرایان رقم خواهد زد. تیم دولت قبل عزم خود را جزم کرده تا بار دیگر ‌مانند سال 1382 و برآمدن با لیست آبادگران، به پیروزی برسد. یکی از وزرای دولت رئیسی این پروژه را با حزب تازه‌تأسیس «شریان» دنبال می‌کند. آنها در این رقابت در نقطه مقابل شورای ائتلاف اصولگرایان (به رهبری حدادعادل و قالیباف) قرار دارند. آنها قصد دارند خط سوم بودن خودشان و عبور از اصلاح‌طلبی و اصولگرایی را بار دیگر وارد عرصه سیاست کنند.

برای دولت پزشکیان نیز این انتخابات اهمیت دارد؛ این اولین انتخابات بعد از پیروزی او در ریاست‌جمهوری است. به‌طور کلی اولین انتخابات بعد از به قدرت رسیدن یک رئیس‌جمهور، در حکم «دماسنج» اجتماعی محبوبیت گفتمان او در میان مردم عمل می‌کند. اصولگرایان هم این را می‌دانستند و تلاش آنها برای به تعویق انداختن انتخابات برای آن است که تحریم‌های ترامپ اثر خود را نشان داده و مردم را در نقطه مقابل دولت قرار دهد. ارزیابی آنها این است که در این شرایط، مردم یا رأی نخواهند داد‌ یا قطعا ‌مانند سال 1403 عمل می‌کنند و دست آنها از شهرداری‌ها (به‌ویژه شهرداری تهران و کلان‌شهرها) کوتاه خواهد شد. بنابراین می‌توان گفت این انتخابات و صف‌بندی‌هایی که در درون آن شکل می‌گیرد، در فضای سیاسی ایران اهمیت بسیاری خواهد داشت.

شکاف میان‌نسلی

جهان در سال 1402 با نسل جدیدی از هوش مصنوعی روبه‌رو شد که همه را شوکه کرد. در یک سال و نیم گذشته، این فناوری آن‌قدر رشد کرده که در تصور نمی‌گنجد. حالا هوش مصنوعی در ابعادی بسیار گسترده از سوی کاربران جوان، در سبک زندگی آنها وارد شده است.

سرعت پیشرفت هوش مصنوعی آن‌قدر بالاست که قابل تصور نیست. به‌زودی تکنولوژی Quantum AI Lab گوگل در کالیفرنیا می‌تواند محاسباتی را که حدود 10 سال طول می‌کشید، در چند دقیقه انجام دهد. همین مسئله تحولی عظیم و فراتر از تصور را در حوزه هوش مصنوعی رقم خواهد زد. این محاسبات، هوش مصنوعی را به عرصه‌های باورنکردنی در تولید نرم‌افزارها و خروجی‌های محاسباتی سوق خواهد داد.

در عین حال، شاهد رشد و گسترش استفاده از اینترنت استارلینک خواهیم بود. فراگیر‌شدن این اینترنت و در دسترس عموم قرار‌گرفتن آن، می‌تواند کسب‌و‌کارهای اینترنتی و حتی مالیات‌ستانی دولت از این کسب‌و‌کارها را زیر‌و‌رو کند. دسترسی به اینترنت ماهواره‌ای با هر قیمتی که باشد، بیش از همه ضرر آن متوجه سازوکارهای فیلترینگ است که موجودیت خود را از دست می‌دهند. تمام اینها به شکاف نسلی بیشتر منجر خواهد شد؛ نسلی که در آینده بیشتر امورات خود را با هوش مصنوعی اداره می‌کند.

چالش‌های ژئوپلیتیکی در سال پیش‌رو

سال 1404 در حوزه بین‌الملل به پایان برجام می‌رسیم. سال آینده 10 سال از موعد برجام می‌گذرد و قرار است یکی دیگر از بندهای غروب برجام اجرائی شود؛ بندی که در آن تمام قطع‌نامه‌های سازمان ملل از بین خواهد رفت. بااین‌حال، این اتفاق در سایه «مکانیسم ماشه» قرار دارد. آمریکا به دلیل خروج از برجام، امکان اینکه بتواند این اهرم فشار را فعال کند، ندارد، اما اتحادیه اروپا از این امتیاز برخوردار است. در این نقطه، یا تمام تحریم‌های قبلی باز‌می‌گردد‌ یا همین وضعیت‌ ادامه پیدا می‌کند و سایه مکانیسم ماشه از بین می‌رود.

سؤال این است که اتحادیه اروپا به خواسته ترامپ عمل می‌کند؟ آیا بر سر فعال‌شدن دوباره اسنپ‌بک و بازگشت ‌تحریم‌های سازمان ملل با ترامپ معامله خواهد کرد؟ آیا ایران دوباره به ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل باز‌می‌گردد؛ جایی که در سال 91 با مذاکرات جلیلی قرار داشت و بعد از برجام از آن خارج شد؟

‌سال آینده، سالی حساس‌ در منطقه نیز هست؛ آیا ترامپ در همکاری با اسرائیل، اجازه حمله نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران را صادر می‌کند؟ بمب‌های سنگرشکن که اسرائیل به دنبال آنهاست تا تأسیساتی مانند فردو را هدف قرار دهد، از سوی ترامپ به آنها واگذار می‌شود؟ یا آنکه ترامپ می‌تواند به یک توافق با ایران دست پیدا کند؟ به‌طور طبیعی، در صورت حمله اسرائیل به تأسیسات ایران حتما شاهد حمله سنگین ایران به اسرائیل خواهیم بود. آیا صهیونیست‌ها و کشورهای منطقه آماده چنین رویارویی هستند؟

سرنوشت غزه، لبنان و سوریه نیز برای ایران حائز اهمیت است. اگر طرح ترامپ مبنی بر کوچ اجباری مردم غزه آغاز شود، با یک حمام خون دیگر در غزه روبه‌رو خواهیم بود. در حوزه لبنان و سوریه نیز باید دید آیا همچنان نیروهای طرفدار اسد و حزب‌الله از قدرت دور خواهند ماند؟ یا آنکه در قامت نیروهای مردمی، بار دیگر قدرت خود را بازیابی می‌کنند؟ تمام اینها در مؤلفه‌های بین‌المللی و منطقه‌ای برای ایران حائز اهمیت است.

ناترازی انرژی و چالش‌های بزرگ سال ۱۴۰۴

پرتکرارترین واژه سال 1403، «ناترازی» بود. این ناترازی اثر خود را در سال آینده بیشتر نمایان می‌کند. در سال ۱۴۰۴، ناترازی‌های انرژی، به‌ویژه در حوزه برق و آب، می‌تواند به یکی از جدی‌ترین بحران‌های کشور تبدیل شود. افزایش مصرف ناشی از رشد جمعیت، توسعه صنعتی و تغییرات اقلیمی، در کنار فرسودگی زیرساخت‌های تولید و توزیع، فشار زیادی بر شبکه‌های تأمین برق و منابع آبی وارد خواهد کرد.

در بخش برق، کمبود سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های جدید و اتلاف بالای انرژی ممکن است به خاموشی‌های گسترده در تابستان و پاییز منجر شود. از همین حالا وزیر نیرو اعلام می‌کند که 20 هزار مگاوات ناترازی برق وجود دارد. در حوزه آب، کاهش بارندگی، مدیریت ناکارآمد منابع و برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی می‌تواند بحران آب را در بسیاری از استان‌ها تشدید کند و نارضایتی اجتماعی را افزایش دهد. در حوزه انرژی و سوخت نیز با ناترازی بنزین روبه‌رو هستیم؛ آیا دولت همچنان ارز مورد نیاز برای واردات بنزین را در اختیار خواهد داشت‌ یا آنکه با کاهش صادرات نفت، دست به اصلاح قیمت بنزین می‌زند؟

بی‌تردید بدون اصلاحات جدی در سیاست‌های بهره‌وری و توسعه زیرساخت‌ها، این ناترازی‌ها در سال‌های آینده به معضلی حادتر تبدیل خواهند شد.

خیابانی‌کردن سیاست؛ هم‌گرایی پاجوش‌ها و براندازان در ۱۴۰۴

در سیاست داخلی، نه‌تنها مسعود پزشکیان، بلکه محمدباقر قالیباف و حتی محسنی‌اژه‌ای نیز زیر ضربه تندروها قرار گرفته‌اند که به احتمال فراوان، در خردادماه دوباره‌ سراغ تغییر در هیئت‌رئیسه مجلس می‌روند، اما شکست خواهند خورد. بااین‌حال، در مواجهه با دولت باید انتظار استیضاح ‌یا حذف چند وزیر دولت را داشت. در حوزه اجتماعی نیز پاجوش‌ها و هوادارانشان از داخل‌ و براندازان از خارج، تمام تلاش خود را برای «خیابانی‌کردن سیاست» به کار خواهند بست.

جریان برانداز سعی خواهد کرد به هر نحو ممکن بار دیگر آتش اعتراض‌ها‌ را شعله‌ور کند. جریان حامی جلیلی نیز به تجمع‌های پرتکرار و کم‌تعداد خود ادامه خواهد داد. هر دو طرف انتظار می‌کشند تا فشار تحریم‌ها در داخل اثرات خود را نشان دهد. دلار سیر صعودی خود را طی کند و حداقل به بالای 110 هزار تومان برسد. این شرایط برای آنها بهترین فرصت است تا ضمن استیضاح وزیر اقتصاد، شالوده اقتصادی دولت را متزلزل کنند. آنها برای پیروزی در انتخابات شوراهای شهر به‌شدت به اجرائی‌شدن این سیاست نیازمند هستند.

۱۴۰۴ سالی دشوار، با امیدی کم‌رنگ‌

مجموعه این شرایط یک نگرانی عمیق را ایجاد می‌کند؛ درصورتی‌که ایران با یک بحران امنیتی روبه‌رو شود، این بحران می‌تواند به‌سرعت به سایر بخش‌های نظیر سیاست، اقتصاد و جامعه تسری پیدا کند. آیا ایران برای وارد‌شدن به سال 1404 آماده است؟ سالی که در آن قرار بود یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای منطقه باشیم، اما حالا در آخرین نظرسنجی مؤسسه شناخت، امید به تغییر در میان مردم به کمترین رقم رسیده است.

سال 1404 سال سختی خواهد بود، اما سیاست و جهان هیچ‌وقت بر مدار سکون حرکت نکرده است. آنها که نوروز 1403 را در ساختمان پاستور تهران جشن می‌گرفتند، باورشان نمی‌شد ‌چند ماه بعد ناگزیر به خداحافظی ناگهانی از ساختمان ریاست‌جمهوری باشند.

به قول حضرت حافظ:

بی‌معرفت مباش که در من یزیدِ عشق‌/ اهل نظر معامله با آشنا کنند‌

حالی درون پرده بسی فتنه می‌رود‌/ تا آن زمان که پرده برافتد چه‌ها کنند.