دژ تاریخی قلعه‌‌ رودخان در نگاه سیاحان

ولی جهانی-مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی استان گیلان: قلعه‌های کوهستانی نظامی و مسکونی در نزدیکی شهرها و روستاها و بر فراز ارتفاعات بنا می‌شدند. برخی از این قلعه‌ها در تمام سال محل سکونت بوده و برای برخی دیگر تنها نگهبانانی گمارده می‌شد. قلعه رودخان با ویژگی‌های منحصربه‌فرد تاریخی و معماری از‌جمله قلعه‌های مهم تاریخ گیلان به شمار می‌رود. این قلعه به قلعه رودخان و قلعه هزار پله مشهور بوده که در کاوش‌های باستان‌شناسی اخیر، ۹۳۵ پله آن عیان شده است. در متون تاریخی این قلعه را قلعه حسامی، قلعه سکسال و سگساز نامیده‌اند. این قلعه در ۲۳ کیلومتری جنوب غربی شهر فومن، در ارتفاعات دهستان گوراب‌پس شهرستان فومن، بر روی یال کوه، بین دو دره و در ارتفاع ۶۸۷ تا ۷۷۸ متری سطح دریا واقع شده است. برای رسیدن به قلعه باید از فومن به گوراب‌پس رفت و پس از گذشتن از روستاهای کوچک و بزرگ به روستای قلعه رودخان رسید. از آنجا حدود سه‌ هزار متر جاده خاکی را باید پیمود تا به قلعه دهنه رسید و سپس با ورود به اراضی پارک جنگلی قلعه رودخان، از مسیر پله‌ای ۱۵۰۰ متری صعود کرد. در نوشته‌های سیاحان خارجی و داخلی قبل از قرن دهم هجری نامی از قلعه‌ رودخان نیامده است. رابینو به نقل از خودزکو درباره این قلعه نوشته است: «قلعه رودخان دژی است کوهستانی در بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه‌ای به همین نام. بام روی آن از سنگ و آجر است، طرفین در ورودی دو برج دفاعی مستحکم است. بر بالای در، کتیبه‌ای است که مطالب زیر بر سنگی حک شده است: «این قلعه که به نام قلعه حسامی است نخستین بار در ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری به امر سلطان حسام‌الدین بن امیره دباج بن امیره علاءالدین اسحقی تجدید بنا شد (رابینو: ۱۳۵۰، ۱۸۷). این کتیبه را کمال‌الدین بن محمد گیلانی نوشت. عبارت آن از خان‌احمدخان شیروانی و تحریر آن از حسین الخراسانی است» (همان، ۱۱). هدایت‌خان، حاکم فومن، در سال ۱۱۷۵ هجری قمری هنگام قیام علیه کریم‌خان زند، به تعمیر این قلعه پرداخت و توپ‌هایی در آنجا نصب کرد (همان، ۱۸۷). رابینو قلعه رودخان را دژی در میان ارتفاعات جنگلی دهکده قلعه رودخان در علی‌آباد فومن و در جنوب غربی روستای فومن وصف کرده است. منوچهر ستوده درباره این قلعه نوشته است: «دژی که به نام قلعه رودخان خوانده می‌شود، سومین بنا از بناهای عجیب هفت‌گانه گیلان است. من دژهای زیادی را دیدم و مطالعه کردم، تاکنون دژی به این عظمت و استحکام ندیده بودم. شاید بتوان این دژ را یکی از دژهای عجیب ایران دانست. تنها دژی که می‌تواند برابر و همسر او باشد، قلعه استخر فارس است. دژهای خراسان، الموت، رودبار و تارم زنجان در مقابل این دژ بسیار کوچک و ناچیزند» (جلد ۲، 1349، ۱۵۷). به نظر می‌رسد دژ قلعه رودخان دارای دو کتیبه بوده است. یکی از کتیبه‌ها را خودزکو خوانده، ثبت و نقل کرده است؛ اما هنگام بازدید ستوده، این کتیبه وجود نداشته است. ستوده کتیبه دیگری را دیده و آن را چنین شرح داده است: «جلوی درب ورودی قلعه پایه‌ای ستونی از سنگ سفید است که طول فعلی آن ۷۷ سانتی‌متر و عرض آن حدود ۳۳ و طول پایه آن ۳۵ و عرض آن ۲۵ سانتی‌متر است و این عبارات به خط خوش نستعلیق بر آن حک شده است: و علاءالدین اسحقی خلد ملکه و سلطانه در تاریخ ثمان عشر و تسعمایه این قلعه مبارکه را که مسمی به قلعه حسامی است و هرگز درجه تعمیر نیافته… ۹۱۸ دانا چون دهر دشمن خوی هرزه جوی… خویش اظهار کند و عهد…، مابقی مطالب آن فرسوده شده و از میان رفته است». کتیبه‌ای که خودزکو و ستوده از آنها یاد کرده‌اند، در بالای سر در ورودی قلعه نیست. برخی از اهالی می‌گویند مردی هندی این سنگ را از محل خود کنده و پایین انداخته است و دیگران آن را شکستند و دور انداختند. بعدها کارگران قلعه‌ رودخان قسمت‌هایی از کتیبه قلعه را یافتند و تحویل سازمان میراث‌ فرهنگی و گردشگری گیلان دادند. در‌حال‌حاضر بخشی از این کتیبه در موزه رشت نگهداری می‌شود. قلعه رودخان یک بار به امر حسام‌الدین بن امیره دباج فومنی از تاریخ ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری مرمت شد. بار دیگر در زمان هدایت‌خان فومنی برای دفاع ترمیم و تجهیز شد. از آن به بعد این بنای استوار متروک شده است و شرایط اقلیمی، رطوبت بسیار زیاد، گیاهان خودرو و درختان تنومند چندصدساله آن را تهدید می‌کنند. از سال ۱۳۷۷ بخش‌هایی از قلعه، شامل برج‌های دیده‌بانی، قراول‌خانه‌ها و سکونت‌گاه سربازان، بازسازی و مرمت شده است. با توجه به دور از دسترس بودن قلعه، در ساخت آن سعی شده از مصالحی استفاده کنند که در داخل و پیرامون آن یافت می‌شد. از میلیون‌ها قطعه سنگ و آجر به دست آمده از داخل و محدوده پیرامون قلعه در پی‌سازی و سطح فوقانی قلعه استفاده کرده‌اند. در حدود ۳۰۰ متری شمال قلعه و در مقابل درب ورودی، بقایایی از کوره‌های آجرپزی به دست آمده است. ملاط به کار رفته در احداث بنا از گچ و ساروج است. در پوشش داخلی، درها و پنجره‌ها از چوب استفاده شده است.