مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی از وضعیت مأموران یگان حفاظت محیط زیست منتشر کرد
حفاظت از ۱۱ درصد ایران با دستان خالی
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که به‌تازگی منتشر کرده، وضعیت مأموران یگان حفاظت محیط زیست را بررسی کرده است. گزارشی که به‌وضوح نشان می‌دهد یکی از سخت‌ترین و پرخطرترین مشاغل ایران عملا با دستانی خالی انجام می‌شود. در این گزارش که «الهه سلیمانی» و «رضا معاشری» آن را تهیه و تدوین کرده‌اند، تلاش شده چالش‌های موجود در مسیر محیط‌بان‌ها در چند حوزه تجهیزات، حمایت‌های حقوقی و همچنین ظرفیت‌های حقوقی بررسی شود.
شرق: مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که به‌تازگی منتشر کرده، وضعیت مأموران یگان حفاظت محیط زیست را بررسی کرده است. گزارشی که به‌وضوح نشان می‌دهد یکی از سخت‌ترین و پرخطرترین مشاغل ایران عملا با دستانی خالی انجام می‌شود. در این گزارش که «الهه سلیمانی» و «رضا معاشری» آن را تهیه و تدوین کرده‌اند، تلاش شده چالش‌های موجود در مسیر محیط‌بان‌ها در چند حوزه تجهیزات، حمایت‌های حقوقی و همچنین ظرفیت‌های حقوقی بررسی شود. برخی آمارهای در‌این‌میان هم تکان‌دهنده است و به‌خوبی نشان می‌دهد که نیروهایی که وظیفه محافظت از ۱۱ درصد از خاک ایران را دارند، عملا با دستانی خالی مشغول به کار هستند.در بخشی از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده: «محیط‌بان‌ها مسئولیت‌های زیاد و سنگینی را برای حفاظت از محیط زیست این مرزوبوم به دوش می‌کشند؛ اما متأسفانه در این راه با چالش‌های متعددی اعم از شرایط احراز شهادت و جانبازی، محدودیت به‌کارگیری سلاح در راستای حفاظت از عرصه‌های طبیعی کشور، سطح تحت حفاظت، زمان خدمت، شرایط فیزیکی کار اعم از تجهیزات خودرویی، ارتباط بیسیمی، کمبود تجهیزات مورد نیاز در راستای انجام خدمت، محاسبه مزایا و حقوق کاری، اطاله دادرسی و... مواجه هستند».
تصویر کلی وضعیت محیط‌بان‌ها در ایران
بهره‌برداری بهینه و حفاظت از طبیعت یکی از وظایف ضروری بشر برای ادامه حیات است. در‌حال‌حاضر بیش از ۲۸۰ منطقه به‌صورت پارک ملی، آثار طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌شده تحت مدیریت و نظارت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند که در کل حدود ۱۱ درصد از کل مساحت استان‌های کشور را به خود اختصاص می‌دهد. مأموران یگان حفاظت محیط زیست یا محیط‌بانان، افرادی هستند که براساس قوانین موجود، حافظ عرصه‌های طبیعی سرزمین هستند. آنها مسئولیت‌های مهمی را که در این گزارش به آنها پرداخته شده است، در راستای تحقق اصل پنجاهم قانون اساسی، سند چشم‌انداز و سیاست‌های کلی نظام و برنامه‌های توسعه‌ای کشور برعهده دارند؛ اما در این مسیر خطیر، با چالش‌های متعددی مانند بالا‌بودن سرانه حفاظتی (براساس آمارهای موجود، مقدار سرانه حفاظتی موجود بالغ بر ۱۰ برابر سرانه حفاظتی استاندارد است)، حقوق کار و مزایای دریافتی ناکافی، وضعیت سختی کار، دشواری شرایط احراز شهادت و جانبازی و... مواجه هستند که در گزارش به آنها اشاره شده است. در این راستا، به دلیل ضرورت حمایت از محیط‌بانان و جنگلبانان کشور در برابر آسیب‌های ناشی از تعارضات احتمالی و همچنین لزوم جبران خسارات مالی در قبال صدمات جانی و ضرر و زیان مالی که در راستای انجام وظیفه متحمل می‌شوند، قانون حمایت قضائی و بیمه‌ای از مأموران یگان حفاظت محیط زیست و جنگلبانی، در سال ۱۳۹۹ به تصویب رسید؛ اما با وجود فرصت‌های ایجاد‌شده ناشی از تصویب قانون مذکور، محیط‌بانان عزیز با مشکل مهم محدودیت استفاده از سلاح برای محافظت از عرصه‌های طبیعی کشور مواجه شده‌اند.
توسعه، حفاظت و بهسازی مناطق چهارگانه در کشور از اولویت‌های سازمان حفاظت محیط زیست است. در‌حال‌حاضر ۳۱ پارک ملی، ۴۶ پناهگاه حیات وحش، ۱۶۹ منطقه حفاظت‌شده و ۳۸ اثر طبیعی ملی در کشور وجود دارد. شایان ذکر است که ۲۰۰ منطقه و نواحی شکار و تیراندازی ممنوع با مساحتی بالغ بر ۱۳.۵ میلیون هکتار نیز وجود دارد که مسئولیت حفظ آنها نیز برعهده سازمان حفاظت محیط زیست است و در آینده به مناطق حفاظت‌شده اضافه خواهند شد. ایجاد این مناطق از سال ۱۳۴۶ شمسی آغاز شده است. مأموران یگان حفاظت محیط زیست یا محیط‌بانان، افرادی است که براساس قوانین موجود، حافظ عرصه‌های طبیعی سرزمین هستند. این افراد مسئولیت‌های مهم و خطیری نظیر اعمال قوانین در راستای پیشگیری و جلوگیری از هرگونه تخریب زیست‌محیطی و شکار و صید غیرمجاز، همکاری در اجرای فعالیت‌های آماربرداری حیات وحش، مدیریت جمعیت جانوران وحشی آسیب‌رسان، امداد و نجات حیات وحش خشکی و دریایی و... را برعهده دارند. تاریخچه محیط‌بانی به دهه‌های نخست قرن معاصر (سال ۱۳۰۷ شمسی) برمی‌گردد و در‌نهایت بعد از طی روال تاریخی، چارت تشکیلاتی یگان حفاظت استان‌ها در سال ۱۳۹۲ مصوب شد.
نتایج بررسی‌ها گویای آن است که محیط‌بانان با چالش‌هایی مانند بالا‌بودن سرانه حفاظتی (بالغ بر ۱۰ برابر مقدار استاندارد)، بالا‌بودن زمان خدمت با وجود دریافت‌نکردن حق‌الزحمه کامل اضافه‌کاری، محدودیت ارتقای شغلی بهواسطه مدرک تحصیلی، کاهش امتیاز سختی شرایط کار در زمان بازنشستگی، مشکلاتی در احراز شهادت و جانبازی، وضعیت نامناسب تجهیزات خودرویی، ارتباطات بیسیمی، کمبود تجهیزات و ادوات اطفای حریق، وضعیت ناکارآمد دریافت حق جیره‌های غذایی، تأخیر و ناقص پرداخت‌شدن حق‌الکشف‌ها، برخوردار نشدن از معافیت مالیاتی حقوق دریافتی، اطاله دادرسی در پرونده‌های منجر به فوت متخلفان، اطاله دادرسی در رسیدگی به پرونده‌های متخلفان شکار و صید و اختصاص‌نیافتن اعتبار کافی برای پرداخت هزینه‌های دادرسی و... مواجه هستند. از طرفی قانون حمایت قضائی و بیمه‌ای از مأموران یگان حفاظت محیط زیست و جنگلبانی، در سال ۱۳۹۹ به تصویب رسید، با وجود فرصت‌های ایجاد‌شده ناشی از تصویب قانون مذکور نظیر برخورداری نیروهای یگان حفاظت از خدمات بیمه‌ای تکمیلی، عمر، حوادث و مسئولیت مدنی در مقابل شخص ثالث و مسئولیت مدنی کارفرما در قبال کارکنان، از‌بین‌رفتن مشکلات ناشی از پرداخت‌نشدن دیه مصدومان یا فوت‌شدگان از طرف نیروهای یگان و برخورداری نیروهای افتخاری از‌جمله همیاران محیط زیست از خدمات بیمه‌ای (دیه، درمان) در صورت بروز حوادث و آسیب افراد، محیط‌بانان عزیز با مشکل مهم محدودیت استفاده از سلاح برای محافظت از عرصه‌های طبیعی کشور مواجه شده‌اند.
چالش‌های موجود یگان حفاظت محیط زیست
براساس استانداردهای موجود سرانه حفاظتی هر محیط‌بان باید هزار هکتار باشد؛ اما در ایران با توجه به مساحت مناطق و نیز نحوه خدمتی نیروها و تعداد نیروهای اجرائی، سرانه حفاظتی بسیار بالا بوده، به گونه‌ای که حتی در صورت حضور همه نیروها در نوبت خدمتی، سرانه حفاظتی هر محیط‌بان حدود 10 هزار هکتار است؛ ولی در خوشبینانهترین حالت تعداد دوسوم نیروها با توجه به نحوه خدمتی در محل کار خود حضور دارند و براساس‌این سرانه حفاظتی هر فرد به 16 هزار هکتار افزایش خواهد یافت؛ از‌این‌رو به دلیل کمبود نیرو و افزایش سطح مناطق حفاظتی، در‌حال‌حاضر سرانه حفاظتی هریک از نیروها با استاندارد جهانی فاصله معناداری دارد و برای برون‌رفت از وضعیت موجود، باید ضمن استخدام نیرو از تجهیزات نوین در امر حفاظت نیز استفاده شود.
براساس قانون خدمات کشوری هر کارمند باید ۱۷۶ ساعت ماهانه خدمت کند و بر اساس ماده ۳۶ دستورالعمل خدمتی، هر محیط‌بان باید ۱8 شبانه‌روز خدمت و ۱۲ روز استراحت کند؛ بنابراین با توجه به قانون فوق، محیط‌بان ۴۳۲ ساعت در طول یک ماه در محل کار خواهد بود که در مقابل ۱76 ساعت قانون خدمات کشوری حدودا ۲۵۶ ساعت اضافه‌خدمت برای محیط‌بان باید لحاظ شود. این نیروها علی‌رغم خدمت فراتر از سقف تعیین‌شده از مزایای اضافه‌کار برخوردار نبوده و در صورت وجود اعتبار، ماهانه مبالغی به‌صورت یکسان در بین نیروها توزیع می‌شود.
نیروهای یگان حفاظت محیط زیست با توجه به نوع کار و لزوم فعالیت فیزیکی برای انجام گشت‌های پیاده در ارتفاعات کوهستانی، تپه‌ماهورها و شرایط مختلف آب‌و‌هوایی، اکثرا در اواخر خدمت دچار بیمارهای مزمن از‌جمله کمردرد و پادرد شده و بهواسطه استفاده مداوم از دوربین چشمی برای پایش مناطق، دچار عوارض چشمی ناشی از این امر می‌شوند. این عزیزان کلیه امور مربوط به پاسگاه از‌جمله نظافت و پخت‌و‌پز و تهیه خوراک روزانه را نیز خود انجام داده و بنابراین در اکثر مواقع بهواسطه نبود زمان کافی از غذاهای کنسرو‌شده (در صورت توان خرید) استفاده کرده و در بلندمدت به دلیل نداشتن برنامه غذایی منظم و متنوع، دچار بیماری‌های دستگاه گوارش نیز می‌شوند.
نوع فعالیت نیروهای یگان حفاظت دربردارنده محیط‌های طبیعی، انسانی و دریایی است؛ به‌گونه‌ای که در محیط‌های طبیعی، وظیفه حراست و حفاظت از حیات وحش و گونه‌ها‌ی گیاهی منطقه اعم از پستانداران، پرندگان، خزندگان، ماهیان، انواع پوشش جنگلی و مرتعی و...، در محیط‌های انسانی در‌خصوص جلوگیری و برخورد با آلودگی‌های زیست‌محیطی در محدوده مناطق مسکونی و خارج از آن مانند کارخانه‌های سیمان، پساب واحدهای صنعتی، تخلیه نخاله در حاشیه و درون رودخانه‌ها و... و در محیط آبی از‌جمله تالاب‌ها در برخورد با متخلفان شکار و صید پرندگان و ماهیان، برخورد با مسببان آلودگی‌های دریایی و... فعالیت می‌کنند. از این‌رو با توجه به گستره فعالیت‌ها و شرایط خدمتی، بعضا نیروها در هر سه حوزه یاد‌شده فعالیت کرده و این امر مشکلات فراوانی را برای محیط‌بانان عزیز در پی دارد. نیروهای اجرائی یگان حفاظت به‌صورت رسمی با مدارک تحصیلی دیپلم و فوق‌دیپلم جذب و بعضا به دلیل جذب در سنوات گذشته از مدارک تحصیلی پایین‌تر از دیپلم نیز برخوردار هستند. همچنین تعدادی از این نیروها در حین خدمت ادامه تحصیل داده و موفق به کسب مدارک دانشگاهی لیسانس و بالاتر شده‌اند. این افراد علی‌رغم داشتن مدارک تحصیلی دانشگاهی، با تعاملات صورت‌گرفته صرفا از امتیاز مدرک تحصیلی برخوردار شده، اما در صورت افزایش سنوات پس از رسیدن به رتبه خدمتی ارشد تا آخر خدمت در همان رتبه خواهند ماند و از امتیازات رتبه خدمتی خبره و عالی محروم می‌شوند. همچنین در صورت جذب این افراد با مدرک تحصیلی فوق‌دیپلم، صرفا تا طبقه ۱۰ ارتقا خواهند یافت و امکان برخورداری از امتیازات سایر طبقات نیز میسر نیست.
وضعیت نامناسب تجهیزات محیط‌بان‌ها
یگان حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست در‌حال‌حاضر به لحاظ آماری دارای ۵۸۴ دستگاه خودروی مونتاژ و تولید داخل است و در خوشبینانهترین حالت تنها ۵۰ درصد از این تجهیزات خودرویی قابلیت به‌کارگیری در مأموریت‌های محوله را دارند. از طرفی بهواسطه نوع فعالیت شبانه‌روزی نیروها و شرایط نامساعد جغرافیایی و آب‌و‌هوایی، اغلب تجهیزات داخلی فاقد کارایی لازم بوده و علاوه بر تحمل هزینه‌های هنگفت استهلاک، موجب ایجاد اختلال در عملیات تعقیب و گریز می‌شود. بنابراین این امر صدمات جبران‌ناپذیر و فراوانی را به عرصه‌های طبیعی و ذخایر ژنتیکی کشور وارد می‌کند.
همچنین طبق بررسی‌های انجام‌شده، وضعیت ارتباط بیسیمی یگان حفاظت محیط زیست در سنوات گذشته بهواسطه برخورداری از ردیف اعتباری ویژه بسیار مطلوب بوده، به‌گونه‌ای که در هر‌کجای کشور امکان ارتباط بیسیمی با سایر نقاط امکان‌پذیر بوده و مسئولان در لحظه از وضعیت مناطق و نیروها مطلع می‌شدند. متأسفانه در پی تشکیل یگان حفاظت و عدم برخورداری یگان از بودجه مستقل و وابسته‌شدن یگان به سایر بخش‌های سازمان برای تأمین ضروری‌ترین احتیاجات، به مرور وضعیت بیسیمی بسیار ناکارآمد شده، به‌گونه‌ای که حتی در برخی استان‌ها امکان ارتباط بیسیمی در سطح منطقه نیز امکان‌پذیر نیست.
با توجه به بروز آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی در مناطق چهارگانه و شکار‌ممنوع تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست، متأسفانه علی‌رغم تلاش محیط‌بانان، در اکثر مواقع به دلیل کمبود یا نبود تجهیزات به‌روز و کارآمد، عرصه‌های جنگلی و مرتعی دچار حریق شده و علاوه بر از‌بین‌رفتن گونه‌ای گیاهی و جانوری، در پاره‌ای از موارد افراد داوطلب و حتی محیط‌بانان نیز به دلیل نزدیکی بیش از حد به منطقه آتش‌سوزی دچار آسیب‌های جسمی می‌شوند.
چالش‌های حقوقی و چند مورد دیگر
متأسفانه در پی بروز حوادث منجر به فوت یا مجروحیت متخلفان، در اکثر موارد رسیدگی به پرونده‌ها مشمول زمان طولانی شده و نیروهای اجرائی مدت مدیدی را در حبس به سر می‌برند. علی‌رغم تلاش شبانه‌روزی نیروهای یگان حفاظت برای دستگیری متخلفان شکار و صید، متأسفانه پس از ارجاع پرونده‌ها به مراجع قضائی، بعضا صدور رأی با تأخیر زمانی زیاد (بعضا چندساله) صورت گرفته که این امر ضمن بی‌اثر‌کردن اقدامات یگان، موجب عدم ارعاب متخلفان نیز می‌شود. با وجود دستگیری متخلفان و ارجاع پرونده‌ها به مراجع قضائی، بعضا به دلیل هزینه‌های سنگین دادرسی، به‌ویژه جهت پرندگان شکاری و زمین‌خواری، ادارات کل با شهرستان‌ها قادر به تأمین هزینه نبوده و در پاره‌ای از موارد متخلفان از این حربه به نفع خود سوءاستفاده کرده و سازمان عملا در انجام وظایف ذاتی و قانونی خود دچار مشکل می‌شود.
نیروهای یگان حفاظت علی‌رغم مسلح‌بودن به سلاح سازمانی و انجام عملیات تعقیب‌و‌گریز متخلفان و حضور در مناطق تردد اشرار و قاچاقچیان مواد مخدر، سلاح و مهمات و حتی گروه‌های معاند نظام از هیچ‌گونه امتیاز در نظر گرفته‌شده برای نیروهایی نظامی مبنی بر معافیت پرداخت مالیات حقوق برخوردار نبوده و مانند کارکنان دولت از حقوق دریافتی ایشان مالیات کسر می‌شود.
