پاشنه آشیل ضوابط طراحی لرزه‌ای ساختمان
پس از وقوع زلزله ویرانگر سال ۲۰۲۳ در کشور ترکیه که منجر به جان‌باختن بیش از ۶۰ هزار نفر، نابودی زیرساخت‌ها و بیش از ۱۰۵ میلیارد دلار خسارت مالی شد، مطالعات گسترده‌ای توسط کمیته‌های تخصصی از سراسر جهان از جمله کشورهای ژاپن، نیوزیلند، آمریکا و شیلی انجام شد. نتایج این مطالعات، ضعف‌های فاجعه‌باری را در ضوابط طراحی لرزه‌ای آیین‌نامه ترکیه آشکار کرد.
جواد قدرتی - کارشناس ارشد مهندسی زلزله
پس از وقوع زلزله ویرانگر سال ۲۰۲۳ در کشور ترکیه که منجر به جان‌باختن بیش از ۶۰ هزار نفر، نابودی زیرساخت‌ها و بیش از ۱۰۵ میلیارد دلار خسارت مالی شد، مطالعات گسترده‌ای توسط کمیته‌های تخصصی از سراسر جهان از جمله کشورهای ژاپن، نیوزیلند، آمریکا و شیلی انجام شد. نتایج این مطالعات، ضعف‌های فاجعه‌باری را در ضوابط طراحی لرزه‌ای آیین‌نامه ترکیه آشکار کرد. در پی این فاجعه، وزارت مسکن ترکیه در تاریخ دوم شهریور ۱۴۰۳، اصلاحیه بسیار سختگیرانه‌ای را برای طراحی لرزه‌ای ساختمان‌های این کشور منتشر کرد. مطالعات انجام‌شده توسط نگارنده در یک دهه گذشته نشان می‌دهد که ضوابط طراحی فعلی در ایران، تشابهات فراوانی با ضوابط فاجعه‌بار پیشین در ترکیه دارد. متأسفانه، مشکلاتی که در ترکیه نمود داشت، در ایران نیز وجود داشته و در برخی موارد، عملکرد لرزه‌ای ساختمان‌های ایران به مراتب بدتر از ترکیه است.
با توجه به شباهت‌های فراوان پهنه‌های لرزه‌خیز ایران و ترکیه و اهمیت حیاتی این موضوع در پایتخت و کلان‌شهرهای ایران، و همچنین نبود توجه کافی مسئولان و متخصصان ذی‌ربط به این موارد در جلسات برگزارشده، ورود فوری مجلس شورای اسلامی به این موضوع، پیش از ابلاغ رسمی ویرایش پنجم استاندارد ۲۸۰۰ (آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله)، امری ضروری و حیاتی است.
اصلاح هرچه سریع‌تر ضوابط طراحی در آیین‌نامه‌های ایران، می‌تواند به طور چشمگیری از میزان تلفات و خسارات وارده به ساختمان‌های جدید کاسته و از منابع کشور در زلزله‌های شدید آتی محافظت کند. این مهم، نیازمند اقدام فوری مجلس شورای اسلامی در راستای اعمال تغییرات اساسی در ضوابط طراحی لرزه‌ای، پیش از وقوع فاجعه‌ای مشابه زلزله ترکیه است. قابل توضیح اینکه آیین‌نامه‌ها و استانداردهای ساختمانی در ایالات متحده آمریکا بر اساس کاهش احتمال فروریزش ساختمان‌ها تدوین شده‌اند.
با این حال، این ضوابط به ازدست‌رفتن کاربری ساختمان و مدت‌زمان لازم برای بازیابی آن توجهی نمی‌کنند. با تعمیم این موارد مهم به سطح جامعه، پیامدهای منفی متعددی از جمله نبود دسترسی به مشاغل و مراکز آموزشی به وجود می‌آید و در نهایت، احتمالا جامعه با جابه‌جایی جمعیت مواجه خواهد شد. با ارتقاء عملکرد ساختمان‌ها و زیرساخت‌های حیاتی برای حفظ قابلیت سرویس‌دهی در شرایط بحرانی پس از زلزله، کیفیت پاسخ‌گویی به نیازهای ساکنین ساختمان‌ها و کاربران زیرساخت‌ها بهبود خواهد داشت. این نیازها شامل امکان سکونت مجدد در ساختمان، ازسرگیری کاربری ساختمان و سرویس‌دهی کامل آن است. سرویس‌دهی ساختمان نیازمند عملکرد تأسیسات برقی، مکانیکی و... است. بدون وجود برق، گاز، آب و سایر خدمات زیربنایی، این سرویس‌دهی‌ها امکان‌پذیر نخواهد بود. بنابراین سرویس‌دهی کامل ساختمان بدون سرویس‌دهی زیرساخت‌های حیاتی ممکن نیست. تأمین این مهم، بیشترین سود را برای جامعه به ارمغان خواهد آورد.
استاندارد ۲۸۰۰ کشور ما، اقتباسی ناقص از استاندارد ASCE 7 آمریکا است. با وجود اینکه استاندارد ASCE 7 استفاده از قاب خمشی بتن‌آرمه متوسط در پهنه‌هایی چون سراسر ایران را غیرمجاز می‌داند، استاندارد ۲۸۰۰ استفاده از قاب‌های خمشی بتن‌آرمه متوسط در سراسر ایران را مجاز می‌شمارد. متأسفانه، ایران تنها کشوری در جهان است که استفاده از قاب خمشی بتن‌آرمه متوسط در پهنه‌های با خطر لرزه‌خیزی بالا را مجاز می‌داند. پژوهش‌های معتبر و نتایج زلزله‌های ایران و سایر کشورها، به ویژه زلزله ۲۰۲۳ ترکیه، نشان می‌دهد که قاب خمشی متوسط توانایی تأمین ایمنی جانی در برابر زلزله را ندارد. همچنین ایالات متحده آمریکا در دهه‌های اخیر هیچ محدودیت ارتفاعی برای سیستم قاب خمشی بتن‌آرمه ویژه ارائه نکرده است.
با توجه به استعلام‌های انجام‌شده، علی‌رغم مجازبودن این سیستم توسط استاندارد ASCE 7، جامعه مهندسی آمریکا در پهنه‌های لرزه‌خیز از سیستم قاب خمشی بتن‌آرمه ویژه استفاده نمی‌کند (آمریکا از این ضابطه اشتباه متضرر نخواهد شد). پژوهش‌های معتبر آمریکایی نشان می‌دهد که ارتفاع بیش از ۲۴ متر در این سیستم، توانایی تأمین ایمنی جانی را ندارد. کشورهایی که از این ضابطه آمریکایی تقلید کورکورانه کرده‌اند، در زلزله‌های شدید متحمل خسارات سنگین مالی و جانی شده‌اند. چین در سال ۲۰۱۰، حداکثر ارتفاع مجاز این سیستم در پهنه لرزه‌خیز (شهر پکن) را ۲۴ متر معرفی کرده است. ترکیه در سال ۲۰۰۷ با تقلید کورکورانه از آمریکا هیچ محدودیت ارتفاعی برای این سیستم ارائه نکرد.
در ادامه، با وجود اینکه در سال ۲۰۱۸ حداکثر ارتفاع ۵۶ متر برای این سیستم معرفی شده بود، این کشور در زلزله ۲۰۲۳ به دلیل این ضابطه اشتباه، خسارات سنگینی متحمل شد. در نهایت، پس از تجربه تلخ زلزله ۶ فوریه ۲۰۲۳ ترکیه، وزارت مسکن این کشور در تاریخ دوم شهریور ۱۴۰۳، حداکثر ارتفاع این سیستم را به ۱۰.۵ متر محدود کرد. استاندارد ۲۸۰۰ استفاده از قاب خمشی متوسط در سراسر ایران را مجاز می‌داند و حداکثر ارتفاع قاب خمشی بتن‌آرمه ویژه را به ۲۰۰ متر محدود می‌کند.
