فناوری علیه آتشسوزی
آتشسوزی گسترده شهرکهای مسکونی در آمریکا بار دیگر یادآوری کرد که رعایت استانداردهای ایمنی در برابر آتش تا چه اندازه مهم و حیاتی است و میتواند مانع خسارتهای بزرگ شود. خوشبختانه در سالهای اخیر فناوریهای متعددی برای افزایش ایمنی در مقابل آتشسوزی در دنیا و ایران عرضه شده است که میتواند سطح ایمنی در برابر آتشسوزی را به طور قابل ملاحظهای ارتقا دهد.

سعید بختیاری - عضو هیئتعلمی مرکز تحقیقات راهوشهرسازی و رئیس بخش فناوری آتش
آتشسوزی گسترده شهرکهای مسکونی در آمریکا بار دیگر یادآوری کرد که رعایت استانداردهای ایمنی در برابر آتش تا چه اندازه مهم و حیاتی است و میتواند مانع خسارتهای بزرگ شود. خوشبختانه در سالهای اخیر فناوریهای متعددی برای افزایش ایمنی در مقابل آتشسوزی در دنیا و ایران عرضه شده است که میتواند سطح ایمنی در برابر آتشسوزی را به طور قابل ملاحظهای ارتقا دهد. اصولا مصالح، فناوریها یا به صورت کلیتر، تدابیر محافظت در برابر آتش به دو دسته کلی فعال و غیرفعال تقسیم میشود. دسته فعال آنهایی هستند که در صورت وقوع حریق واکنشی از خود نشان میدهند که از جمله میتوان سیستمهای کشف و اعلام حریق و سیستمهای اطفاء خودکار آتش را نام برد. سیستمهای غیرفعال آنهایی هستند که در ساختمان نصب شده و در صورت وقوع آتشسوزی، به دلیل ماهیت و مشخصات خود جلوی گسترش حریق را تا مدتی میگیرند. در این مورد میتوان به درها یا دیوارهای مقاوم در برابر آتش اشاره کرد.
انواع فناوریهای حفاطت در برابر آتش
یکی از مصالح و فناوریهای مهم که در چند سال گذشته و به ویژه پس از ابلاغ ویرایش سوم مبحث سوم مقررات ملی ساختمان و حادثه پلاسکو، گسترش زیادی یافته، پوششهای محافظتکننده سازههای فولادی در برابر آتش است. به طور کلی سازههای فولادی در برابر آتش نسبتا ضعیف هستند، بنابراین غیر از ساختمانهای کوچک و کمطبقه، در بقیه ساختمانها سازه فولادی باید با این پوششها محافظت شود.
ذکر این نکته شاید مفید باشد که علت ریزش سازه پلاسکو، بالارفتن دما بر اثر آتشسوزی و ضعیفشدن سازه در برابر بارهای وارد بود. اگر این سازه در برابر آتش به وسیله پوششهای کافی محافظت شده بود، به احتمال زیاد این اتفاق رخ نمیداد. دو گروه اصلی این پوششها، یکی مصالح پایه معدنی با دانههای سبک و مسلح به الیاف و دیگری رنگهای اصطلاحا پفکننده یا گرماتورمی هستند که به صورت رنگ روی سازه اجرا شده و در صورت حریق، با منبسطشدن (یا بهتر بگوییم متورمشدن به صورت پایدار) باعث محافظت سازه میشوند.
محصول یا فناوری مهم دیگر، درهای مقاوم در برابر آتش است که با واژه نهچندان درست اما سادهتر درهای ضدحریق از آنها یاد میشود. این درها در جاهایی نصب میشوند که فضای مورد نظر با دیوارهای مقاوم در برابر آتش محافظت شده و بازشوی آنها باید با یک مصالح مقاوم محافظت شود. برای مثال، در بسیاری از ساختمانهای جدید پلکان به وسیله دیوارهای بنایی دوربندی شده و درهای ضدحریق با دسته پانیک به آنها نصب شده است. دسته پانیک کمک میکند تا در صورت وقوع حریق و نیاز سکنه به فرار از ساختمان، بهراحتی به آن فشار آورده و در باز میشود و فرد با فرار به پلکان وارد یک فضای امن میشود که میتواند از ساختمان خارج شود. درها هم باید بلافاصله پس از عبور افراد به وسیله جک نصبشده بالای آن، دوباره به حالت بسته بازگردند تا آتش و دود وارد پلکان نشود. فناوری مهم دیگر سیستمهای آتشبند یا فایر استاپ است.
هنگامی که یک فضا با دیوارها، درها و سقفهای مقاوم در برابر آتش محافظت شده، اما مثلا سیستمهای تأسیساتی مانند سینیهای کابل یا لولههای تأسیساتی و... باید از دیوار یا سقف عبور کند، عنصر ساختمانی در برابر آتش تضعیف میشود و حریق میتواند از آنجا راه خود را باز کند، بنابراین باید با مصالح آتشبند جلوی آن را گرفت. وقتی لولههای پلیمری یا کابل از عنصر مقاوم در برابر آتش عبور میکند، با ذوبشدن یا مشتعلشدن آنها جای خالی در محل باز میشود که سیستمهای پفکننده یا گرم تورمی در اینجا به کمک آمده و جای خالی را بلافاصله پر میکند.
مشابه این موضوع در فضاهای خالی پشت نما است که مشخصات خاص خود را باید داشته باشند و برای جلوگیری از گسترش حریق در پشت نما به کار میرود. از مصالح مهم دیگر، انواع بلوکها یا تختههای مقاوم در برابر آتش است که امکان ساخت دیوارهای مقاوم در برابر آتش به صورت مطمئن و تأییدشده را فراهم کرده است تا حریق در محل خود محبوس شده یا به فضای مورد نظر گسترش پیدا نکند. خوشبختانه در چند سال اخیر تعداد بسیار زیادی تولیدکننده، مصالح گفتهشده را در کشور تولید میکنند و برای محصولات خود گواهینامههای فنی و مشخصات تأییدشده نیز دارند. همچنین باید به فناوری سیستمهای خودکار خاموشکننده اشاره کرد که از معروفترین آنها سیستم اسپرینکلر است. اینها سیستمهایی هستند که با طراحی و تجهیزات اصلی خود شامل منبع آب، پمپها، لولهکشی، حسگرها، کنترل و سرهای حساس به دما، هنگام احساس دمای بالا در همان محل فعال شده و آب را به صورت افشانه خارج میکنند. سرهای حساس به دما عمدتا در سقف نصب میشود و بالطبع آب را به سمت پایین افشانه میکند تا از این طریق از یک آتشسوزی بزرگ جلوگیری شود. این تجهیزات در کشورهای پیشرفته سابقه خوبی از خود نشان دادهاند و امید است در ایران نیز بهتدریج عملکرد خوبی در کنترل حریق در ساختمانها از آنها شاهد باشیم.
علاوه بر فناوریهایی که در بالا توضیح داده شد، مصالح و سیستمهای جدید دیگری در بازار ایمنی حریق وارد شده و یا منتظر توسعه آنها هستیم؛ از جمله باید به سیستمهای هوشمند کشف و اعلام حریق اشاره کرد. بهتازگی زیرساخت و زمینه اتصال سیستمهای کشف و اعلام برای اعلام سریع به آتشنشانی در حال فراهمشدن است که با توسعه آن از زمان طلایی برای مهار حریق بهتر استفاده خواهد شد؛ از آنجایی که یکی از دلایل خارجشدن حریق از کنترل اولیه، اطلاع با تأخیر به آتشنشانی است.
همچنین در آینده نزدیک احتمالا استفاده بهتر از دوربینها (مانند دوربین امنیتی) برای کشف سریعتر حریق بیش از پیش مطرح خواهد شود. پردههای مقاوم در برابر آتش یکی دیگر از فناوریهای نسبتا جدید است. اینها شامل پارچههای مقاوم در برابر عبور آتش است که به وسیله موتورهای متصل به سیستم کشف یا فرمان دستی، و سایر اتصالات و تجهیزات خود در هنگام حریق به پایین آمده و جلوی عبور دود و حرارت به فضای مجاور را میگیرند. البته اینها مشخصات و محدودیتهای خاص خود را نیز دارند و باید از نظر محل نصب و چگونگی استفاده آنها احتیاط و توجه لازم در فرایند طراحی و نصب صورت گیرد. همچنین باید به انواع مصالح و عایقهای بهبودیافته در برابر آتش اشاره کرد. به عنوان مثال عایقهای پلیمری با رفتار مناسب در برابر آتش، در هنگام حریق چندان مشتعل نشده و مانع گسترش آتش میشوند یا فرایندهای کندسوزکردن انواع چوب یا پلاستیکها و... که از نیازهای ایمنی در برابر آتش است و میتواند کمک شایانی به کوچک نگهداشتن آتشسوزی در ساختمان کند.
به همین ترتیب نماهای پلیمری اصلاحشده که بهسختی مشتعل شده و میتوانند برای کاربرد تأیید شوند.
همینطور باید به فنهای مقاوم به دمای بالا اشاره کرد که با کمک آنها میتوان دود و گازهای سمی ناشی از حریق را به بیرون از ساختمان هدایت کرد. میدانید که دود و گازهای سمی عامل اصلی تلفات در حوادث آتشسوزی است و نیز دود غلیظ، جلوی عملیات آتشنشانی، به ویژه در فضاهای زیرزمین را میگیرد.
همینجا باید به کابلهای مقاوم در برابر آتش اشاره کرد. همانطور که میدانید عملکرد بسیاری از سیستمهایی که در بالا بر شمرده شد، مانند فنها یا پمپهای آتشنشانی، روشنایی اضطراری و... مستلزم رسیدن جریان برق است. برای این منظور، علاوه بر نیاز به برق اضطراری محافظتشده، کابلهای برق اضطراری باید در برابر آتش و دمای بالا مقاوم باشند. خوشبختانه آنها نیز در چند سال اخیر در ایران توسعه خوبی یافته و در حال پیشرفت است.
جالب است بدانید که بعضا خود کابلها ممکن است به علت شعلهوری و یا حتی آزادکردن مواد سمی یا اسیدی باعث خسارات جانی و مالی شوند. برای مثال آزادشدن کلر و نهایتا تشکیل اسید کلریدریک در نتیجه سوختن برخی انواع کابل، میتواند به بوردهای الکترونیکی و تجهیزات پیشرفته خسارت شدید وارد کند؛ بنابراین این پارامترها نیز در جاهای لازم باید کنترل شود و خوشبختانه محصولات جدیدی هستند که توسط تولیدکنندگان این آزمونها را با موفقیت گذراندهاند. این موارد فقط بخشی از فناوریهای جدید در زمینه مهار خطر آتشسوزی در ساختمان هستند. در عین حال در کنار این محصولات باید به توسعه و پیشرفت آزمایشگاه آتش مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اشاره کنیم که در چند سال اخیر با ایجاد زمینه تحقیق و توسعه و آزمایشهای ضروری، امکان ارزیابی و تأیید بسیاری از این محصولات را در کشور ایجاد کرده است.
هشدارها
در ادامه به ایرادهایی پرداخته میشود که خطر آتشسوزی در ساختمان را تشدید میکند. البته باید علاوه بر دلایل منجر به آتشسوزی، از دلایل گسترش حریق هم نام برد که قاتل ساختمان میشوند. ممکن است برخی دلایل مهم وقوع حریق به خود ساختمان ربط نداشته باشد، بلکه اشتباهات یا بیتوجهیهای افراد منجر به حادثه شود. برای مثال استعمال دخانیات در محیطهای بسته، حریق هنگام پختوپز (مخصوصا با روغنها)، بیاحتیاطی در هنگام جوشکاری و مواردی از این قبیل. از ایرادات مهم منجر به حریق باید اتصالات و سیمکشیهای برق را نام برد و توجه به آنها، هم در دوره ساخت و هم در دوره بهرهبرداری بسیار مهم است. مشکلات تأسیساتی که بعضا منجر به ناچارشدن بهرهبرداران به استفاده از وسایل گرمایش اضافی مثل المنتهای برقی در ساختمانهای مثلا تجاری میشود. اینجا باید به چند نکته هم توجه کرد؛ یکی مراقبت و نگهداری مناسب از تجهیزات است که اولا کارکرد مناسبی داشته باشند و ثانیا باعث خطر اتصال برقی و حریق از این قبیل نشود. مبحث 22 مقررات ملی ساختمان به این موضوع اختصاص دارد، اما شخصا معتقدم برای اجرائیشدن آن علاوه بر قانون نظام مهندسی، به اصلاح قانون تملک آپارتمانها یا مانند آن نیاز است تا به این ترتیب بهتدریج مراقبت و نگهداری از تجهیزات ساختمان توسعه یابد. توجه کنید که این موضوع نهتنها خطرات را کاهش میدهد و نیز به صرفهجویی انرژی در موتورخانهها و سیستمهای سرمایش/گرمایش و بسیاری موارد دیگر کمک میکند، بلکه ادامه عملکرد سیستمهای ایمنی را نیز تضمین میکند.
برای مثال بارها دیده شده که سیستم کشف و اعلام حریق یا پمپ آتشنشانی به علت نگهداری نادرست در زمان حریق کار نکرده است یا یک مثال ساده دیگر، درهای مقاوم در برابر آتش در صورتی کارکرد خواهند داشت که در حالت بسته باشند و همین الان ملاحظه میکنید که در بسیاری از ساختمانها (حتی ساختمانهای دولتی)، جک آنها حذف شده یا از تنظیم خارج شده و نمیتواند عملکرد محافظتی داشته باشد. نظر شخصی من این است که در مورد خاص مبحث 22، علاوه بر قانون نظام مهندسی دستورالعملی مانند یک بخشنامه دولتی یا اصلاح قانون تملک آپارتمانها (با دقت نظر لازم با توجه به نیاز به پیشرفت تدریجی در موضوع) هم لازم است. همچنین باید از ساختمانهای دولتی و حاکمیتی و سپس ساختمانهای با تردد بالای عمومی مثل ساختمانهای تجاری (مثلا در عرض سه یا پنج سال) شروع کرد و نهایتا آن را به کل ساختمانها تسری داد، البته شاید بتوان ساختمانهای کوچک مسکونی را معاف کرد.
ایمنی یا هزینه؟
نکته مهم دیگری که باید در ادامه اشاره کرد، بحث هزینه تجهیزات ایمنی در مقابل حریق است. در کل باید گفت که ضوابط ساختمانی (به هر دو شکل مقررات ملی ساختمان و ضوابط سازمان برنامهوبودجه) برای تأمین ایمنی و سلامت و آسایش جامعه، حفظ انرژی و محیط زیست، حفظ سرمایههای ملی و در یک کلام خوبساختن و درستساختن است.
بنابراین ضمن اینکه باید در تدوین و تدبیر سطح الزامی آنها مطابق با شرایط و اقتضاء جامعه دقت کرد، وقتی این موارد الزامی شد، رعایت آن برای ایمنی و منافع جامعه ضروری است، به خصوص وقتی صحبت از ایمنی جانی و حفظ ساختمان و داراییهاست. بسیاری از اوقات این هزینهها نهتنها در برابر حفظ جان و داراییها ناچیز است، بلکه حتی در مقابل هزینههای مصالح با هدف زیبایی و تزئینات و... هم چندان گران محسوب نمیشود. از طرف دیگر، ملاحظات هزینه در سیستم تدوین مقررات معمولا وجود دارد. به ویژه آن بخش که به اقتصاد مسکن و ساختمانهای مسکونی کوچک مربوط است. به عنوان مثال سطح الزامات برای خانهها یا ساختمانهای آپارتمانی مسکونی با تعداد نهچندان زیاد طبقات، کمتر از سایر ساختمانهاست، البته در حدی که ایمنی فدا نشود. در مجموع برای افزایش سطح ایمنی ساختمانهای کشور نیاز به پارهای از بازنگریها در قوانین و نظارت وجود دارد و در مواردی باید قوانین و نظارت بهبود پیدا کنند.
یک اصل مهم در این زمینه آموزشهای جامعتر و تخصصیتر مهندسان است. آموزشهای تخصصی حتما قابل توسعه است و به موازات، صلاحیتهای مهندسان منطبق بر آموزشها گسترش یابد و تخصصیتر شود. البته به اعتقاد من آموزش مسائل حقوقی مهندسی هم برای مهندسان ناظر باید گسترش یابد تا آنها به وظایف خود و تبعات آن بیشتر واقف شوند. جدیت سیستم نظارت میتواند خیلی از مشکلات را حل کند، اما اطلاعات تخصصی آنها هم باید افزایش یابد، همینطور آموزشهای عمومی و فرهنگسازی برای عموم جامعه.
نکته مهم دیگر، نیاز جدی به ورود شرکتهای بیمهای به صنعت ساختمان است، اما جدیتر از آنچه در حال حاضر فعالیت میکنند. اجباریشدن بیمه برای ساختمانها، در مرحله اول برای ساختمانهایی با درجه اهمیت بالاتر بسیار ضروری و مفید است. در بخش ایمنی، بیمهکردن باید متکی بر سطح الزامی ایمنی ساختمان و ارزیابی خطرپذیری باشد. بیمه باید حداقلی از سطح ایمنی را برای ساختمان مطالبه و کارشناسی کند. برای ساختمانهای جدید رعایت مقررات ملی یا سازمان برنامه (بسته به پروژه) میتواند کف و حداقل این قضیه باشد. بالطبع برای ساختمانهای موجود، موضوع متفاوت است. در سایر کشورهای جهان برای رعایت استانداردهای ایمنی ساختمان، اصولا مقررات همانهایی است که در تعریف قوانین مهندسی در کشور ما نیز وجود دارد. به این ترتیب که در مرحله اول هنگام درخواست صدور مجوزها و تأیید نقشهها، انطباق دقیق با مقررات خواسته میشود. قاعدتا در این مرحله علاوه بر ابلاغهای لازم، برخی کنترلهای حیاتی میتواند انجام شود. در همین چارچوب، به نظر من کنترل ایمنی نما در برابر آتش مطابق با مبحث سوم موضوعی است که باید در مراحل اولیه برای آن فکر و راهحل در نظر گرفته شود، چون با پیشرفت کار (مثلا در مرحله پایان کار) هزینهها و مراحل اجرائی صورتگرفته، کنترل آن بسیار دشوار یا ناممکن خواهد بود.
موضوع بعدی بازرسیهای دورهای است که قطعا در همه کشورهای پیشرفته وجود دارد و البته به معنای اینکه در ایران این امر پیشبینی نشده، نیست، اما به نظر جدیت و فرایندهای مصوب کاملتر (مانند چکلیستهای کامل بیشتر و نیز شفافیت مسئولیتها) را میطلبد. یک نکته مهم که شاید کمتر درباره آن صحبت شده باشد، دقت بیشتر در کنترل مصالح و اجرای آنها مطابق گواهینامههای فنی است. به عنوان مثال در مقررات کشور آمریکا، تأیید نهایی محصول نصب یا اجراشده در ساختمان مستلزم کنترل محصول اجراشده عینا مطابق با گزارش ارزیابی آن است. حال تفاوتهایی وابسته به نوع مصالح ساختمانی و تأسیساتی و... وجود دارد و ما اینجا بیشتر روی سیستم ساختمانی (نه تأسیساتی) صحبت میکنم. در سیستم آمریکایی، گزارش ارزیابی توسط نهاد تدوینکننده مقررات انجام میشود.
این نهاد گواهینامههای فنی مورد تأیید را برای محصول دقیق بررسی کرده و با ضوابط و مقررات تطبیق میدهد و تمام شرایط مصالح و اجرا در آن آورده میشود. معادل این موضوع در ایران گواهینامههای فنی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی است که در آن علاوه بر ویژگیهای مصالح (گاهی اوقات همان ویژگیهای استاندارد و بعضا مشخصات دیگر به خصوص برای فناوریهای نوین)، مشخصات عملکردی سیستم ارزیابی و با ضوابط و مقررات تطبیق داده میشود. برای این مشخصات عملکردی به طور اهم میتوان جزئیات سازه و زلزله (مثلا تطبیق با ضوابط پیوست ششم آییننامه 2800)، ایمنی در برابر آتش، مشخصات انرژی و آکوستیک را نام برد، اما نکته بسیار مهم و مغفول در ایران، این است که اغلب مجریان و مهندسان از گزارش ارزیابی پیوست گواهینامه غافل هستند. درحالیکه این گزارش حاوی اطلاعات مهم مهندسی درباره جزئیات اجرائی، الحاقات و محدودیتهاست و بشخصه شاهد بودم که نبود توجه به این موضوع باعث تلفات و خسارات سنگین شده است. البته گواهینامههای فنی و گزارشهای ارزیابی موجود در حال حاضر نیز باید در برخی جهات کاملتر و بهتر شود و این از جهات ایمنی جانی مردم و اقتصاد ملی نقش فوقالعاده بالایی دارد. برای مثالِ مشابه دیگر میتوان بورد بریتانیایی گواهی محصولات ساختمانی (British Board of Agrement for Construction Products Certificate) را نام برد که در کشورهای دیگر هم بسته به شرایط خودشان وجود دارد. یعنی اینجا مهندسین مستنداتی در اختیار دارند که تطبیق دقیق محصول ساختمانی از جهات مختلف ایمنی سازه، ایمنی در برابر آتش، انرژی، آکوستیک و مشخصات مصالح را با جزئیات اجرائی تطبیق دهند.
کنترلهای صنفی بر روی کیفیت کار مهندسان هم در کشورهای مختلف هست که البته در ایران هم تعریف شده، قطعا مسائل مهم دیگری وجود دارد.
در مجموع اینکه موضوعات مهمی مثل اجباریکردن بیمه و نیز اتکای آن به ارزیابی خطرپذیری ضروری است. توضیحات در بالا ارائه شد، اما نکتهای که باید اینجا اضافه کنم نیاز صنعت بیمه به دستورالعملهای تخصصی است. بیمه باید هم دارای کارشناسان و مهندسان بسیار مطلع در این زمینهها باشد و هم برای مسائلی مانند ارزیابی خطرپذیری و سایر مدارک فنی، ضوابط مدون داشته باشد. یک مثالی در این زمینه مقررات شورای پیشگیری از خسارات بریتانیا (LPC) است که تا چند سال پیش خبر داشتم آییننامه خود برای ساخت ساختمان را هم داشتند که البته عمدتا همان مقررات ساختمانی ملی بود ولی جزئیات و الزامات بیشتری هم در بر داشت.
ذکر این نکته هم بد نیست که برخی از آزمایشگاههای مهم دنیا در زمینه ایمنی متعلق به بیمههاست، اما من تاکنون ندیدم یک مدیر از بیمه بیاید مثلا از توسعه آزمایشگاههای مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در راستای منافع بیمه (یعنی پیشگیری از خسارات) حمایت کند یا اینکه حتی راجع به آزمونها و گواهیها مطلع شود.
موضوع دیگری که باید به آن اشاره کرد، این است که هرچند فقر آماری درباره شمار آتشسوزیهای ساختمان در ایران وجود دارد، اما جمعآوری سیستماتیک داده در این زمینه در برنامه ملی کاهش بلایا پیشبینی شده است و باید اجرائی شود؛ اما در مجموع باید گفت که میزان آتشسوزی ساختمان در ایران بالاست و هر چند وقت یک بار حریقهای مهم در بیمارستانها، بازارها و بازارچهها، صنایع، ساختمانهای تجاری و... در رسانهها منعکس میشود. البته این موارد فقط حریقهای مهمی هستند که خبری میشود وگرنه تعداد بسیاری از حوادث وجود دارد که انعکاس خبری ندارند و ضروری است که ایمنی ساختمانهای کشور در مقابل آتشسوزی بیشتر جدی گرفته شود.